Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ ghi danh Di sản Phi vật thể được bảo vệ khẩn cấp của UNESCO

Đây là di sản thứ 17 của Việt Nam được UNESCO ghi danh vào các Danh sách di sản văn hóa phi vật thể của UNESCO.

Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ ở khu phố Đông Khê, phường Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh, ra đời cách đây khoảng 500 năm. Cộng đồng thực hành nghề đã tạo ra những bức tranh có đặc trưng riêng về chủ đề, kỹ thuật in, màu sắc và đồ họa bằng kỹ thuật in khắc gỗ.

Các chủ đề của tranh thường bao gồm tranh thờ, chúc tụng, tranh lịch sử, tranh sinh hoạt, tranh phong cảnh, gắn với tập tục treo tranh vào ngày Tết Nguyên Đán, Tết Trung Thu, thờ cúng tổ tiên và thờ thần.

Các công đoạn sáng tác mẫu, khắc ván in, làm màu, in tranh đều bằng tay. Mẫu tranh được vẽ bằng bút lông, mực nho trên giấy bản và khắc trên ván gỗ thị. Các màu được chế biến từ nguyên liệu tự nhiên: màu xanh từ lá chàm, màu đỏ từ sỏi son, màu vàng từ hoa hòe và quả dành dành, màu trắng từ bột sò điệp bị phong hóa, màu đen từ tro lá tre, rơm nếp.

Tranh được in úp ván với 5 màu cơ bản trên giấy dó đã được phủ một lớp hồ điệp. Các màu được in theo nguyên tắc màu đỏ in trước, tiếp đến màu xanh, vàng, trắng. Ván nét màu đen in cuối cùng để hoàn thiện bức tranh.

Theo Ủy ban Liên Chính phủ Công ước 2003 về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể, Hồ sơ đề cử di sản văn hóa phi vật thể Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ của Việt Nam đáp ứng các tiêu chí ghi danh vào Danh sách di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp, cụ thể:

Tranh dân gian Đông Hồ gắn bó mật thiết với các lễ tiết quan trọng như Tết Nguyên Đán và Tết Trung Thu, cũng như các nghi lễ thờ cúng tổ tiên và thần linh. Ngày nay, chỉ còn một số ít gia đình tiếp tục duy trì nghề này, truyền lại tri thức và kỹ năng trong phạm vi gia đình và cho người học việc thông qua hướng dẫn trực tiếp và kèm cặp thực hành. Một số công đoạn như vẽ mẫu và khắc bản in đòi hỏi đào tạo chuyên sâu và tích lũy kinh nghiệm trong nhiều năm. Các bản khắc gỗ được xem như báu vật gia truyền, được truyền lại qua nhiều thế hệ.

Hiện tại, số lượng nghệ nhân lành nghề đã giảm mạnh (theo hồ sơ đề cử, chỉ còn vài hộ gia đình duy trì nghề), do thế hệ trẻ ít quan tâm, nghề khó bảo đảm sinh kế, và nhu cầu sử dụng tranh in khắc gỗ trong các dịp lễ truyền thống giảm sút. Số người có tay nghề cao và tâm huyết theo đuổi nghề đã quá ít để duy trì việc truyền dạy và làm tranh, nên nghề cần được bảo vệ khẩn cấp.

Trong kế hoạch bảo vệ, hồ sơ ghi danh của Việt Nam đề ra bảy mục tiêu, bao gồm: mở các lớp truyền nghề, kiểm kê di sản, thiết kế mẫu, đa dạng hóa thị trường, cải thiện khả năng tiếp cận nguồn nguyên liệu, và cung cấp thiết bị bảo hộ cho nghệ nhân. Các hoạt động được đề xuất khả thi, phù hợp với mục tiêu và có tính bền vững, đồng thời đặt cộng đồng ở vị trí trung tâm.

Việc UNESCO ghi danh Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ vào Danh sách di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp có ý nghĩa sâu sắc đối với cộng đồng thực hành và công chúng Việt Nam. Trước hết, nó khẳng định giá trị lịch sử - nghệ thuật độc đáo của nghề, đồng thời tạo động lực để các nghệ nhân tiếp tục gìn giữ kỹ năng, bí quyết nghề truyền thống đang đứng trước nguy cơ mai một. Bên cạnh đó, việc ghi danh giúp nâng cao nhận thức của xã hội về tầm quan trọng của di sản, thúc đẩy sự quan tâm của thế hệ trẻ và khuyến khích các hoạt động hỗ trợ bảo vệ từ tổ chức đến cộng đồng. Hơn nữa, đây cũng là cơ hội để quảng bá hình ảnh văn hóa Việt Nam ra thế giới, góp phần nuôi dưỡng niềm tự hào dân tộc và bảo vệ tính đa dạng của bản sắc văn hóa Việt.

Tính đến nay, cả nước đã có 37 di sản được UNESCO ghi vào các Danh sách của UNESCO (gồm 09 di sản văn hóa và thiên nhiên thế giới, 17 di sản văn hóa phi vật thể và 11 di sản tư liệu). Trong đó, tỉnh Bắc Ninh có các di sản tiêu biểu được UNESCO công nhận, ghi danh, gồm: 05 di sản văn hóa phi vật thể đại diện nhân loại (Quan họ Bắc Ninh, Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ, Ca trù, Tín ngưỡng thờ Mẫu, Kéo co Hữu Chấp); 01 Di sản Văn hóa Thế giới liên tỉnh (Quần thể Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn, Kiếp Bạc), trong đó có các di tích quan trọng như Chùa Vĩnh Nghiêm; Mộc bản kinh phật chùa Vĩnh Nghiêm được đưa vào Danh mục Ký ức Thế giới khu vực Châu Á - Thái Bình Dương, trở thành niềm vinh dự, tự hào không chỉ của người dân tỉnh Bắc Ninh mà còn là của nhân dân trên cả nước.

Thay mặt Việt Nam và cộng đồng thực hành di sản Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ, Thứ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Phó Chủ tịch Uỷ ban Quốc gia UNESCO Việt Nam Hoàng Đạo Cương và Phó Chủ tịch thường trực Ủy ban nhân dân tỉnh Bắc Ninh Mai Sơn đã phát biểu đáp từ và cam kết thực hiện các biện pháp cần thiết nhằm bảo vệ các giá trị của Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ, cảm ơn Ban Tư vấn, các thành viên của Ủy ban Liên chính phủ Công ước 2003, Ban Thư ký Công ước 2003 đã làm việc tận tình, công tâm để ghi danh di sản này của Việt Nam.