Nghĩa địa này được các cư dân người Mexico ở làng Onavas phát hiện vào năm 1999 khi họ đang xây dựng một con kênh thủy lợi. Đây là lần đầu tiên một nghĩa địa thời kì tiền Tây Ban Nha-Bồ Đào Nha (Tây-Bồ) được phát hiện ở bang Sonora miền bắc Mexico.
Các nhà khảo cổ phát hiện được rất nhiều bộ hài cốt có hộp sọ và hàm răng bị biến dạng
Khu vực này còn có tên là El Cementerio, có di cốt của 25 khu chôn cất. 13 trong số các khu chôn cất này có nhiều sọ người biến dạng. Chúng dài ra và nhọn ở phía sau và 5 cái có những chiếc răng bị cắt.
Tập tục làm méo sọ trẻ con khi chúng lớn lên là khá phổ biến ở Trung Mỹ, và những phát hiện này nói lên truyền thống đó đã lan sang cả phía bắc mà trước đó các nhà khoa học chưa nghĩ tới.
Sự mất đi một phần răng liên quan đến thói quen đến thói quen nghiến răng thành những hình thù kỳ lạ, trong khi sự biến dạng của hộp sọ lại liên quan đến việc tác động bất thường vào sự phát triển hộp sọ của đứa trẻ bằng cách tác động lực, ví dụ như dùng vải để cột các tấm gỗ vào hai bên đầu.
Sự biến dạng của hộp sọ đã được sử dụng ở nhiều cộng đồng khác nhau trên thế giới như một nghi thức tôn giáo hay để tạo sự khác biệt về tầng lớp trong một nhóm hay giữa các nhóm xã hội. Tuy nhiên nguyên nhân chính xác tại sao những con người này ở El Cementerio lại làm biến dạng hộp sọ của họ vẫn còn là một bí ẩn”, nhà nghiên cứu Cristina Garcia Moreno, nhà khảo cổ học tại đại học bang Arizona, nói.
Rất nhiều chiếc sọ bị biến dạng được tìm thấy ở khu nghĩa địa El Cementario-Mexico
“Ý kiến mà tôi thấy nhiều nhất từ những người từng xem những bức ảnh hộp sọ biến dạng là họ nghĩ đó là của người ngoài hành tinh. Một số người cho đó chỉ là trò đùa. Người ngoài hành tinh ư? Rõ ràng là chúng ta đang nói về người trái Đất chứ không phải người ngoài hành tinh”.
Trong số 25 vị trí chôn cất có 17 là trẻ em tử 5 tháng đến 16 năm tuổi. Số hài cốt là trẻ em nhiều tại khu vực khai quật cho thấy chính việc làm biến dạng vô cớ hộp sọ đã giết chết chúng do lực tác động lên hộp sọ quá mạnh. Các nhà khảo cổ không phát hiện ra dấu hiệu bệnh tật dẫn tới những cái chết trên.
Những bộ hài cốt được phát hiện có nhiều đồ tùy táng như bông tai, vòng cổ hay vòng tay
Mặc dù nghi thức làm biến dạng hộp sọ và cắt răng là tập tục phổ biến ở các cộng đồng người thời kì tiền Tây-Bồ ở Mesoamerica (Mexico và Trung Mỹ) và tây Mexico, nhưng các nhà khoa học không tìm thấy những khu tương tự ở Sonora và tây nam Mỹ từng có chung văn hóa thời kì tiền Tây-Bồ. Các nhà nghiên cứu đưa ra giả thuyết rằng cư dân ở El Cementerio đã chịu ảnh hưởng của những người di cư từ miền nam tới”, nhà nghiên cứu Garcia nói.
Một số bộ xương còn được phát hiện có những chiếc bông tai, khuyên mũi, vòng cổ, vòng tay được làm từ vỏ sò và ốc sên bắt từ Vịnh California. Một người được tùy táng bằng một cái mai rùa úp trên ngực. Họ chưa giải thích được tại sao một số được chôn kèm với đồ trang sức trong khi số khác thì không và một bí ẩn khác là trong số 25 bộ hài cốt thì chỉ có duy nhất một bộ duy nhất là phụ nữ.
Một chiếc mai rùa được tìm thấy cùng bộ hài cốt
Trong lần làm việc tiếp theo, các nhà nghiên cứu sẽ xác định toàn bộ diện tích của khu nghĩa địa và hi vọng sẽ tìm thêm được các ngôi mộ khác để có ý tưởng rõ ràng hơn về phong tục an táng người chết của tộc người này. “Khi có thông tin mới, chúng tôi hi vọng sẽ xác định được liệu có mối liên hệ nào giữa những người này với các cộng đồng người ở Mesoamerica hay không”, họ nói.
Garcia và các đồng nghiệp của bà đã hoàn tất quá trình phân tích các di cốt vào tháng 11. Họ dự định sẽ công bố kết quả nghiên cứu lên hai tạp chí khảo cổ học American Antiquity và Latin American Antiquity.
