Không nơi nào tránh được ô nhiễm
Theo Báo cáo chất lượng không khí thế giới do IQAir công bố năm 2025, chỉ có 7 quốc gia đáp ứng được ngưỡng PM2.5 theo khuyến nghị của WHO. Chỉ số bụi mịn là mức nồng độ bụi mịn có đường kính nhỏ hơn hoặc bằng 2.5 micromet (µm) trong không khí, được dùng để đánh giá mức độ ô nhiễm và rủi ro sức khỏe. Chỉ số bụi mịn là một yếu tố để xác định Chỉ số chất lượng không khí (AQI) nói chung. Mức AQI trên 100 là không tốt, trên 150 là xấu, trên 200 là rất xấu và trên 300 là nguy hại. WHO ước tính gần như toàn bộ dân số thế giới (99%) đang hít thở không khí vượt quá giới hạn an toàn của WHO.
Từ Bắc cực tới Nam cực, không một nơi nào trên Trái đất có thể tránh khỏi tác động của ô nhiễm không khí. Các nghiên cứu tổng hợp công bố trên The Lancet và Nature cho thấy châu Á tiếp tục là khu vực chịu ảnh hưởng nặng nề nhất. Năm 2025, Thủ đô Tehran của Iran nhiều lần phải đóng cửa trường học và ngừng các hoạt động công cộng khi chỉ số chất lượng không khí vượt ngưỡng 160 - mức “không lành mạnh” đối với toàn bộ dân cư.
Tại Ấn Độ, New Delhi và Kolkata thường xuyên ghi nhận mức ô nhiễm ở ngưỡng nguy hại. Trung Quốc, dù đạt được một số tiến bộ đáng kể trong kiểm soát ô nhiễm tại các đô thị lớn như Bắc Kinh hay Thượng Hải, vẫn đối mặt với tình trạng ô nhiễm cao tại nhiều khu vực công nghiệp và các thành phố cấp hai, nơi tăng trưởng và tiêu thụ năng lượng còn phụ thuộc nhiều vào nhiên liệu hóa thạch.
Ngay cả những khu vực từng được xem là “đáng sống” nhất thế giới cũng không tránh khỏi ô nhiễm không khí. Ở Bắc Mỹ, các vụ cháy rừng quy mô lớn tại Canada đã tạo ra những đám khói dày đặc bao phủ nhiều thành phố lớn của Mỹ trong nhiều tuần, khiến chất lượng không khí tại New York, Chicago hay Washington D.C. có thời điểm rơi xuống mức nguy hiểm.
Thủ đô Hà Nội của Việt Nam cũng là một địa điểm ô nhiễm không khí nghiêm trọng trên thế giới trong năm 2025. Những tháng cuối năm, chỉ số chất lượng không khí (AQI) của Hà Nội luôn ở mức báo động đỏ. Theo thống kê hàng năm của Cổng thông tin quan trắc môi trường (CEM.ORG.VN), không khí Hà Nội nằm trong top 10 thành phố trên thế giới về mức độ ô nhiễm.
Trong các nguyên nhân gây ô nhiễm không khí, nguyên nhân từ con người là chủ yếu và nghiêm trọng nhất. Đó là khí thải từ xe máy, ô tô (đặc biệt là xe cũ) với các khí độc như CO, CO2, SO2, NOx và bụi mịn PM2.5; từ các hoạt động sản xuất công nghiệp như luyện kim, hóa chất, nhiệt điện, đốt nhiên liệu hóa thạch (than, dầu), từ hoạt động xây dựng như phá dỡ các công trình, xây mới và vận chuyển vật liệu không che chắn; từ việc đốt rác thải sinh hoạt tự phát, lạm dụng thuốc trừ sâu, phân bón hóa học giải phóng khí Metan, Amoniac và các hạt bụi lơ lửng.
Tiếp đó là nguyên nhân tự nhiên, dù không diễn ra liên tục nhưng cũng có thể gây ô nhiễm trên diện rộng. Đó là các vụ cháy rừng giải phóng một lượng khổng lồ tro bụi và khí CO2 vào khí quyển; là các vụ núi lửa phun trào phát tán các khí lưu huỳnh, clo và tro bụi sâu vào các tầng khí quyển; rồi quá trình phân hủy tự nhiên như sự phân hủy xác động thực vật cũng phát thải một số loại khí gây mùi và ô nhiễm.
Biện pháp mạnh cải thiện chất lượng không khí
Ô nhiễm không khí làm gia tăng nguy cơ mắc các bệnh hô hấp, tim mạch, đột quỵ và ung thư phổi. Ô nhiễm không khí, đặc biệt là bụi mịn PM2.5, đã được chứng minh là một trong những yếu tố nguy cơ lớn nhất đối với sức khỏe cộng đồng. PM2.5 không chỉ xâm nhập sâu vào nhu mô phổi mà còn vượt qua hàng rào phế nang, đi vào hệ tuần hoàn, gây phản ứng viêm toàn thân, rối loạn chức năng nội mạc mạch máu và tăng stress oxy hóa. Các phản ứng này thúc đẩy quá trình xơ vữa, gây rối loạn nhịp tim, làm tăng nguy cơ huyết khối và từ đó gia tăng nguy cơ bệnh mạch vành, suy tim, đột quỵ.
Theo con số thống kê của Liên hợp quốc, mỗi năm có tới 9 triệu ca tử vong do ô nhiễm không khí liên quan, chủ yếu thông qua các bệnh về hô hấp, tuần hoàn và miễn dịch. Ngân hàng thế giới ước tính nhiều quốc gia đang phải chi hàng tỷ USD mỗi năm cho các chi phí y tế, tổn thất năng suất lao động và thiệt hại kinh tế do tử vong sớm liên quan đến ô nhiễm không khí. Gánh nặng bệnh tật này tạo ra chi phí kinh tế lớn. Thiệt hại không chỉ nằm ở chi phí y tế trực tiếp như thuốc men, điều trị, viện phí mà còn ở các chi phí gián tiếp khó đo lường hơn như mất ngày công lao động, giảm năng suất, suy giảm chất lượng cuộc sống và chi phí cơ hội do mất khả năng làm việc.
Cuộc khủng hoảng này vì thế đang âm thầm bào mòn nền tảng sức khỏe cộng đồng và ổn định xã hội. Ở nhiều quốc gia, thiệt hại kinh tế do ô nhiễm không khí ước tính tương đương 3 - 5% GDP, thậm chí cao hơn ở những nền kinh tế đang phát triển. Đặc biệt, nhóm thu nhập thấp, lao động công nghiệp, tiểu thương và người dân sống gần các trục giao thông phải chịu phơi nhiễm cao hơn nhưng lại có ít khả năng tiếp cận dịch vụ y tế. Điều này khiến ô nhiễm không khí trở thành vấn đề bất bình đẳng xã hội mang tính cấu trúc.
Ô nhiễm không khí đã không còn là vấn đề của một quốc gia mà trở thành thách thức toàn cầu. Trong những năm qua, nhiều quốc gia đã triển khai các biện pháp mạnh nhằm cải thiện chất lượng không khí. Liên minh châu Âu thúc đẩy chuyển đổi năng lượng, áp dụng các tiêu chuẩn khí thải nghiêm ngặt và khuyến khích giao thông bền vững. Các sáng kiến như “Chủ nhật không ô tô”, thu phí ùn tắc tại London (Anh) hay hạn chế xe cá nhân ở Paris (Pháp) đã mang lại những cải thiện nhất định ở cấp độ đô thị.
Trung Quốc được đánh giá là một trong những quốc gia đạt kết quả rõ rệt trong giảm ô nhiễm không khí nhờ khung pháp lý chặt chẽ và các tiêu chuẩn môi trường ngày càng hoàn thiện. Nước này đẩy mạnh kiểm soát phát thải trong giao thông và công nghiệp, phát triển hệ thống cảnh báo chất lượng không khí, đồng thời chuyển hướng sang năng lượng sạch và tái cấu trúc các ngành công nghiệp gây ô nhiễm cao. Tuy nhiên, các nỗ lực này mới chỉ giúp làm chậm đà xấu đi, chứ chưa đủ để đảo ngược hoàn toàn xu hướng, do quán tính phát thải và nhu cầu năng lượng tiếp tục gia tăng.
Còn tại New York (Mỹ), điện hóa đội xe buýt là chiến lược được tập trung phát triển. Năm 2023, Cơ quan quản lý hệ thống giao thông đô thị của New York công bố kế hoạch cắt giảm 500.000 tấn CO₂ mỗi năm, khi hoàn tất quá trình chuyển đổi sang xe buýt điện. Tương tự, Thủ đô Oslo (Na Uy) đã xây dựng nhiều khu phố chỉ dành cho người đi bộ, giúp chất lượng không khí được cải thiện rõ rệt. Trong khi đó, thành phố Amsterdam (Hà Lan) đã giảm nhu cầu sử dụng ô tô cá nhân bằng cách tạo mạng lưới xe đạp lớn nhất châu Âu…
