Phát hiện ngôi mộ chung của 103 Nghĩa sĩ Cần Vương: Vẫn vô danh và bơ vơ

ANTĐ - Công trạng của Nguyễn Quang Bích, thủ lĩnh phong trào Khởi nghĩa Tiên Động đã được lịch sử lưu danh. Nhưng 121 năm qua, những nghĩa sĩ của cuộc khởi nghĩa, những người “vì độc lập của Tổ quốc đã không tiếc cả máu của mình” vẫn cứ vô danh và bơ vơ.

Phát hiện ngôi mộ chung của 103 Nghĩa sĩ Cần Vương: Vẫn vô danh và bơ vơ ảnh 1
Văn bia Nghĩa Trủng do GS Lê Văn Lan thảo


Từng bị san phẳng để xây trại lợn

Ngôi mộ tập thể của nghĩa quân Tiên Động giờ chỉ còn là một bãi đất phẳng, ba bề bốn bên được bao bọc bởi hai dãy núi, dân làng gọi  là núi Cha và núi Mẹ. Cách đó không xa là công trường xây dựng  đường cao tốc xuyên Á, xe chạy rầm rập, bụi giăng quanh sườn núi mờ ảo như sương. Bà Nguyễn Thị Cẩn dẫn chúng tôi ra nơi các nghĩa sĩ yên nghỉ, dọc đường bà kể, hồi còn nhỏ, có lần bà cùng chúng bạn trong làng nghịch ngợm trèo lên trên mộ để chơi chắt, chơi chuyền… Mẹ bà đi làm đồng về qua, tình cờ nhìn thấy mắng cho một trận và cấm không được nghịch dại như thế nữa. 

Rồi mẹ bà kể, đó là mộ của những người đã hy sinh trong một trận chiến để bảo vệ đất nước. Khi lớn lên, bà về làm dâu trưởng dòng họ Bùi trong làng. Gia phả của họ Bùi chép rõ ràng về quá trình cùng tháng năm lập mộ. Ông Nguyễn Văn Thế, đại diện dòng họ Nguyễn ở làng Xuân Áng cũng kể thêm, hồi ông còn nhỏ thường chăn trâu ở gần khu vực Nghĩa Trủng, ông nhớ có lần đã đếm được 10 mô nấm, có đường kính chừng  2m, cao 1m, trên mặt nấm được đắp khá bằng phẳng. Những nấm mộ tập thể này quây quần bên một gốc cây đa rất to, cũng phải 4-5 người ôm mới xuể…

Cho đến năm 1964, khi có phong trào hợp tác hóa, thực hiện dồn điền đổi thửa, ngắm thấy mảnh đất rộng rãi, lại kề bên đường liên xã, chính quyền địa phương đã cho san phẳng để xây… trại chăn nuôi. Người dân lên tiếng can ngăn, có vị lãnh đạo địa phương vỗ ngực bảo rằng: “Sợ gì, cứ san đi, có vật thì vật tôi đây này!”. Thế rồi bãi Nghĩa Trủng thành trại chăn nuôi lợn, cây đa mấy trăm năm tuổi cứ lụi dần rồi chết. Mối đùn lên thành những đống lớn quanh gốc đa. Lợn nuôi trong chuồng thì còi cọc sống dở chết dở. Lại thêm cứ mùa mưa gió thì sét cứ nhè đúng chuồng lợn mà đánh… Hơn chục năm sau, việc chăn nuôi rốt cục chẳng ra sao, toàn bộ khu chuồng lợn bị dỡ bỏ. Chính quyền địa phương lại một lần nữa cho san phẳng để trồng hoa màu, nhưng không hiểu sao rau màu trồng ở đây không lớn. Chán chả buồn canh tác, từ đó nơi đây bỏ hoang và thành bãi bóng cho trẻ đùa nghịch.

Lãnh Khanh - người lập Nghĩa Trủng

Đến làng Xuân Áng - huyện Hạ Hòa tìm nhà ông trưởng tộc họ Bùi là Bùi Hữu Duyệt không khó, bởi cả làng ai cũng biết tiếng ông. Nghe tin có phóng viên đến tìm hiểu về lịch sử của ngôi mộ tập thể, đại diện các dòng họ trong làng đều có mặt để gặp chúng tôi. Chúng tôi được tiếp cận những tài liệu từ nhiều năm trước, nói về việc quy tập hài cốt nghĩa sĩ Cần Vương trên đất Phú Thọ. Năm 1887, cụ Bùi Hữu Khanh hay còn gọi là Lãnh Khanh đã đứng ra, cùng các nghĩa sĩ thuộc các dòng họ Lê, Hà, Ngô, Nguyễn tổ chức quy tập các mộ nghĩa sĩ Cần Vương tử trận ở mặt trận phía Bắc căn cứ Tiên Động, đưa về Xuân Áng, lập thành một Nghĩa Trủng, gia tộc họ Bùi từ đó đảm nhận trách nhiệm hương khói, hàng năm nhằm vào chiều 23 tháng Chạp làm ngày giỗ chung của nghĩa quân. 

Cụ Bùi Hữu Khanh xưa là Chánh tổng Tổng Xuân Áng, tham gia cuộc khởi nghĩa Tiên Động được Thủ lĩnh Nguyễn Quang Bích phong chức Lãnh binh chỉ huy nghĩa quân từ Ngòi Giành lên Ngòi Vần vào đến Mỹ Lung - Yên Lập. Cụ Bùi Hữu Khanh là một thủ lĩnh có uy tín trong vùng nên nhiều người theo như: Ngô Văn Thân (Hiệp Thân), Ngô Văn Ngọ (Đốc Ngọ), Trình Văn Chí (Đốc Chí), Trình Văn Khương (Đốc Tá), Nguyễn Hữu Phang (Đội Hữu)… Cụ Lãnh Khanh cùng với Tán Dật (ở Tả ngạn sông Thao), Đội Hữu ở Động Lâm và Đề Ngân, Đề Mạc ở Mai Tùng… thường xuyên tổ chức các trận chống càn của địch ở Lạng Sơn, Ấm Thượng, Động Lâm, Ngòi Lao… bảo vệ vững chắc căn cứ Tiên Động suốt từ năm 1884 đến tháng 11-1886. 

3 năm sau khi quy tập hài cốt nghĩa sĩ về Nghĩa Trủng, ngày 15-1-1890 cụ Lãnh Khanh bị Pháp bắt. Dụ dỗ, tra tấn không khuất phục được cụ, tròn 1 tháng sau chúng mang cụ ra chém tại Gành Cây Dâu, cửa Ngòi Lao rồi vứt xác xuống sông Thao. Nghĩa quân và dân làng bí mật vớt lên rồi đưa cụ về chôn ở Cổ Bồng, chỉ cách Nghĩa Trủng, nơi có 103 nghĩa quân đang yên nghỉ vài trăm mét.

Phát hiện ngôi mộ chung của 103 Nghĩa sĩ Cần Vương: Vẫn vô danh và bơ vơ ảnh 2
Năm 2012, dòng họ Bùi và nhân dân trong làng đã phát tâm công đức,
dựng một tấm bia ghi dấu sự tồn tại của Nghĩa Trủng Xuân Áng

Mấy chục năm kêu cầu

Ông Bùi Hữu Duyệt năm nay đã 85 tuổi. 20 năm trước, ông bắt đầu bỏ công sức nghiên cứu lịch sử về cuộc khởi nghĩa Tiên Động. Ông cho biết, ngày  nhỏ vẫn được bố mình kể về cuộc khởi nghĩa, về những việc làm nhân nghĩa của cụ Bích, cụ Lãnh. Nhưng rồi lịch sử với những khúc quanh, trong quá trình cải cách ruộng đất, vì cụ Lãnh từng làm đến Chánh tổng Tổng Xuân Áng, nên gia đình bị quy thành phần địa chủ, gia sản bị tịch thu. Bản thân cụ bị gọi là  “làm giặc cỏ nên bị Tây giết”, gia tộc họ Bùi tan tác sau cái đận đó, nhưng không vì thế mà việc cúng giỗ nghĩa sĩ ở Nghĩa Trủng gián đoạn, không được công khai thì cúng bí mật, một mâm cơm chiều 23 Tết cũng làm khuây khỏa hương hồn các nghĩa sĩ.

Ông Duyệt kể thêm, mãi cho đến năm 1974, trong cuốn lịch sử tỉnh Vĩnh  Phú bắt đầu nhắc đến tên cụ Lãnh Khanh là một người có công trong cuộc kháng chiến chống Pháp, thế nhưng cũng chẳng ai cất công thanh minh về hai từ “giặc cỏ” cho cụ. Đến năm 1993, ông Duyệt viết đơn lên hỏi UBND tỉnh Vĩnh Phú. Đợi đến đúng 1 năm sau cũng không ai trả lời bằng giấy trắng mực đen. Năm 1994, ông tiếp tục làm đơn lên Bí thư Tỉnh ủy Vĩnh Phú. Lúc này Ban Tuyên giáo tỉnh mới có khẳng định chính thức rằng cụ Lãnh Khanh là người có công với đất nước. Tuy nhiên, việc cần có một hình thức tôn vinh xứng đáng ở bãi Nghĩa Trủng thì tỉnh giao cho địa phương giải quyết. Và mọi việc vẫn cứ giậm chân tại chỗ cho đến ngày hôm nay. 

 Hơn 1 năm trước, những người dân trong làng Xuân Áng cùng gia tộc họ Bùi và hậu duệ của Thủ lĩnh Nguyễn Quang Bích đã xin đất của làng, cùng nhau dựng nên một tấm bia lưu dấu di tích Nghĩa Trủng. GS Sử học Lê Văn Lan khi nhận được tin đã về Hạ Hòa và tìm đến bãi Nghĩa Trủng, khẳng định câu chuyện về ngôi mộ tập thể là có thật trong lịch sử. Theo quan điểm của GS Lê Văn Lan thì “Việc tu bổ tôn tạo nếu chỉ để một chi họ Bùi ở làng Xuân Áng lo chịu là chưa đủ. Trước hết cần xếp hạng di tích. Có lẽ đây là di tích cực kỳ quý hiếm còn sót lại đến nay của phong trào Cần Vương tiêu biểu cho cả nước, chứ chẳng phải của riêng dòng họ Bùi (đành rằng hơn 100 năm qua, họ Bùi đã góp công góp sức trong việc thờ cúng và gìn giữ). Quy mô di tích này cần có sự vào cuộc của UBND tỉnh Phú Thọ và Cục Di sản Văn hóa - Bộ VH-TT&DL”.