Nghệ sĩ nhiếp ảnh Quang Phùng và những bức ảnh người mưu sinh đường phố
1. Chúng tôi bất ngờ ghé thăm Quang Phùng không hẹn trước, nhưng ông vẫn vui vẻ đón tiếp. Căn phòng nhỏ, nhưng tấm lòng ông luôn rộng mở. Ông lấy từ trong tủ ra từng bộ ảnh đã được xếp vào những chiếc hộp khác nhau. Những bức ảnh đã được phóng với kích thước 20x30cm, được ông nâng niu, giữ gìn rất cẩn thận. Vừa nói vừa giở các bức ảnh, Quang Phùng say sưa giới thiệu về những đứa con tinh thần của mình. Đó là mấy trăm bức “Gánh hàng rong”, mấy trăm bức “Cây cầu và những cuộc sống ven sông”, rồi rất nhiều bức trong “Hà Nội ba sáu phố phường”... Những bức ảnh mà ông phải dầm mưa đến nỗi về ốm cả tuần, hay đứng giữa đường bị xe lao sầm sập như sắp chèn vào người, bị té nước ướt hết quần áo, bị chửi là “điên, muốn chết à”, bị doạ tiêm kim có dính máu HIV vào người, bị choảng cả hòn gạch... mới chụp được. Những bức ảnh mà ông bảo có thể nhiều năm sau nữa con cháu chúng ta sẽ rất cần đến.
Nhiếp ảnh luôn là một công việc khá vất vả bởi, thành quả không bao giờ đến với những kẻ lười biếng ngồi chờ may mắn rơi vào mình. Muốn có những bức ảnh “độc” thì bản thân người cầm máy phải không ngừng quan sát, thậm chí săn lùng những góc đẹp, tìm tòi những bố cục, nhân vật sao cho ngay cả bản thân mình cũng không được phép lặp lại chính mình.
Đối với Quang Phùng thì mọi việc còn cần phải kĩ càng hơn thế. Mỗi nhân vật của ông dù chỉ xuất hiện trong một vài bức ảnh, nhưng cuộc đời họ, số phận họ là cả một câu chuyện mà mỗi khi cầm một bức lên, Quang Phùng có thể kể tường tận về tên tuổi, quê quán và hoàn cảnh mỗi người, rồi ông theo sát từng bước chân, tìm hiểu từng hướng di chuyển, nhớ thói quen về giờ giấc, địa điểm họ thường trú chân… Quang Phùng muốn dùng máy ảnh để ghi những khoảnh khắc, câu chuyện về những phận người.
2. Nhà nhiếp ảnh Quang Phùng hiện ở trong một căn phòng nhỏ nằm lọt giữa khuôn viên một ngôi biệt thự cũ trong xóm Hạ Hồi. Căn phòng của ông chỉ hơn chục mét vuông, vừa là chỗ làm việc, tiếp khách và bảo quản, lưu trữ những tấm phim, ảnh, cũng chính là chỗ ông có thể ngả lưng mỗi khi thấm mệt. Đó cũng là nơi người vợ hiền suốt một đời tần tảo gắng gượng chèo chống con thuyền gia đình với đồng lương của một nghệ sĩ violon trong dàn nhạc giao hưởng thính phòng để ông mặc sức với đam mê nhiếp ảnh của mình. Đó cũng là nơi các con cháu trìu mến quây quần quanh ông. Thỉnh thoảng cái không gian thanh bình ấy lại bị xáo trộn trong chốc lát, đó là khi có những “con nghiện” và cả người bán ma tuý bắn tin đe doạ đến tận nhà vì ông dám chụp ảnh họ trong lúc họ “phê thuốc” hoặc đang hành nghề. Nhưng, cả gia đình đều ủng hộ ông, vì họ biết, họ đứng về lẽ phải.
Quang Phùng sinh năm 1932 tại Hà Nội, ông bắt đầu cầm máy ảnh khi mới 23 tuổi. Nhiếp ảnh đã gắn với ông hơn nửa thế kỉ, và nhất là tới khi không còn phải thực hiện nhiệm vụ nữa thì ông chú tâm vào ảnh nghệ thuật. Năm 1990, bức “Tóc mây” của Quang Phùng đoạt giải Nhất ảnh nghệ thuật toàn quốc. Nhưng ngay sau đó, ông nhận ra rằng cốt lõi của nhiếp ảnh không hẳn là như vậy. Và Quang Phùng dường như đã từ bỏ dòng ảnh “nghệ thuật vị nghệ thuật” để tập trung vào dòng ảnh phản ánh hiện thực cuộc sống.
3. Nếu chỉ xem những bộ ảnh đậm chất báo chí của Quang Phùng mà chưa biết và chưa gặp ông, chắc chắn nhiều người đã tin đó là sản phẩm của một tay máy trẻ, xông xáo và bất chấp hiểm nguy. Những bộ ảnh đầy tính phát hiện và dấn thân ấy, đã khiến cho “ông già” bước qua tuổi 81 này trở thành người chụp ảnh báo chí có tiếng ở Hà Nội, khiến khi nhắc tới, các tay máy đều gật đầu thán phục.
Bây giờ, trên thế giới có cả tỉ người biết chụp ảnh, ai nhiều tiền hơn thì có máy “xịn”, ảnh có thể sẽ đẹp hơn. Nhưng để kể được một câu chuyện bằng ảnh, Quang Phùng quan niệm, người ta phải “tu luyện”. Với ông, cốt lõi của nhiếp ảnh phải là sự thật. Nhưng cuộc sống thì phong phú, thậm chí lộn xộn, chọn cái gì, lấy cái gì, nhấn cái gì, bỏ cái gì sao cho người xem bắt trúng, rung động đúng với ý đồ của mình thì lại phụ thuộc vào kĩ thuật, kĩ thuật chứ không phải nghệ thuật... Ông gọi những bức ảnh của mình là bức ảnh, chùm ảnh chứ không gọi là tác phẩm, và theo ông, thì Quang Phùng chẳng có một tác phẩm nghệ thuật nào. Ông cố gắng chụp ảnh theo cách của mình, cảm thấy ngại mỗi khi trên báo hay ở đâu đó người ta gọi ông là “nghệ sĩ nhiếp ảnh”. Tôi đã hỏi, vậy thì ông thích người đời gọi mình là gì? Cười rung chòm râu bạc, Quang Phùng bảo: Đơn giản nhất, cứ gọi tôi là “Quang Phùng”, hoặc cùng lắm là “nhà nhiếp ảnh Quang Phùng”.
Quang Phùng tâm sự: “Nhiều người thích thần thánh hóa nhiếp ảnh, coi mỗi bức ảnh là một tác phẩm, với tôi mỗi bức ảnh là một khoảnh khắc có thực ngoài cuộc sống. Nói như vậy không có nghĩa tôi phê phán chỉ trích ai, nhưng tôi quan niệm rằng nghệ sĩ là phải sáng tạo, phải đưa được cái chủ quan của mình vào tác phẩm. Trong khi đó tôi chỉ có mặt “đúng thời điểm” ở hiện trường, phán đoán, phân tích và ghi lại hình ảnh một cách chân thực nhất, trung thành với hiện thực đến nỗi không bao giờ thêm bớt, dù chỉ là một hạt bụi”.
