Sớm giác ngộ cách mạng
Đồng chí Nguyễn Văn Cừ, sinh ngày 9-7-1912, trong một gia đình có truyền thống khoa bảng nổi tiếng xứ Kinh Bắc, hậu duệ đời thứ 17 của danh nhân Nguyễn Trãi, ở thôn Phù Khê Thượng, xã Phù Khê (trước đây là tổng Nghĩa Lập, phủ Từ Sơn, nay thuộc thị xã Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh) - một vùng quê có bề dày lịch sử, văn hiến, yêu nước và cách mạng. Kế thừa truyền thống của gia đình, quê hương, đồng chí Nguyễn Văn Cừ đã sớm trở thành một nhà hoạt động cách mạng, tổ chức, lãnh đạo nhân dân đấu tranh chống ách áp bức bóc lột của đế quốc, phong kiến. Năm 1925, đồng chí Nguyễn Văn Cừ tốt nghiệp trường sơ học và thi đỗ vào trường Bưởi ở Hà Nội. Thời kỳ học tại trường Bưởi, đồng chí Nguyễn Văn Cừ đã nhanh nhạy tiếp xúc với nhiều tài liệu sách báo cách mạng của lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc từ nước ngoài gửi về và hăng hái tham gia các phong trào yêu nước của sinh viên chống thực dân Pháp.
Đầu năm 1928, tại trường Bưởi, đồng chí được kết nạp vào Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên (VNCMTN). Đang học năm thứ 2 của trường Bưởi, thì đồng chí bị bọn mật thám Pháp phát hiện có tham gia vào các hoạt động yêu nước cách mạng và bị đuổi học. Cuối năm 1928, Kỳ bộ Bắc kỳ Hội VNCMTN đã họp và đưa ra chủ trương “vô sản hóa” nhằm đưa các hội viên của mình vào các nhà máy, đồn điền, hầm mỏ để tự rèn lập trường giai cấp và tuyên truyền giác ngộ cách mạng trong giai cấp công nhân. Bấy giờ, đồng chí Nguyễn Văn Cừ đã được đồng chí Ngô Gia Tự, là Bí thư Tỉnh hội VNCMTN Bắc Ninh, giới thiệu với đồng chí Nguyễn Đức Cảnh là Bí thư Tỉnh hội VNCMTN Hải Phòng đưa đi “vô sản hóa” ở vùng mỏ Vàng Danh, tỉnh Quảng Ninh. Cũng từ đấy, đồng chí Nguyễn Văn Cừ hoàn toàn bước vào con đường hoạt động cách mạng.
Với nhiều thành tích trong hoạt động cách mạng, tháng 6-1929, đồng chí Nguyễn Văn Cừ đã được kết nạp vào Chi bộ Đông Dương Cộng sản Đảng và trở thành cán bộ Đảng cốt cán đầu tiên ở vùng than Đông Bắc. Đến cuối năm 1929, đồng chí được cử về công tác tại mỏ Mạo Khê, nơi có truyền thống đấu tranh của công nhân, nhưng đang bị địch tăng cường khủng bố đàn áp, để trực tiếp chỉ đạo gây dựng lại cơ sở và phong trào cách mạng ở đây. Đầu năm 1930, đồng chí Nguyễn Văn Cừ đã tham gia thành lập Chi bộ Đảng Cộng sản ở Mạo Khê và mở đầu cho thời kỳ thành lập các Chi bộ Đảng Cộng sản ở vùng mỏ. Trước sự phát triển của các cơ sở Đảng ở vùng mỏ, đồng chí Nguyễn Văn Cừ đã có sáng kiến thành lập Đặc khu mỏ, được Trung ương đồng ý và đồng chí được cử làm đại diện của Xứ uỷ Bắc kỳ phụ trách Đặc khu mỏ.
Giữa lúc phong trào cách mạng vùng mỏ đang phát triển mạnh mẽ thì ngày 15-2-1931, đồng chí Nguyễn Văn Cừ bị mật thám Pháp bắt. Biết đồng chí là cán bộ Đảng phụ trách vùng mỏ, thực dân Pháp đã đưa đồng chí về Sở Mật thám Hải Phòng, dùng mọi thủ đoạn tra tấn dã man hòng moi tin tức nhưng chúng đều thất bại, sau đó chúng đưa đồng chí về nhà tù Hỏa Lò (Hà Nội) giam cầm. Mặc dù không đủ bằng chứng, nhưng Tòa Đề hình Hà Nội vẫn xử đồng chí án tù chung thân và đưa đi đày ở nhà tù Côn Đảo. Năm 1936, do thắng lợi của Mặt trận nhân dân Pháp và áp lực đấu tranh của nhân dân ta, đồng chí Nguyễn Văn Cừ và một số đồng chí tù chính trị ở Côn Đảo được trả tự do.
Tháng 7-1937, đồng chí tham gia thành lập Xứ ủy Bắc kỳ mở đầu cho thời kỳ khôi phục các cơ sở Đảng ở Bắc kỳ và Trung kỳ, đồng thời mở ra thời kỳ đấu tranh của nhân dân đòi dân sinh, dân chủ và đưa Đảng ra hoạt động công khai. Ngày 30-3-1938, tại Hội nghị Ban Chấp hành Trung ương Đảng lần thứ V, đồng chí Nguyễn Văn Cừ được bầu làm Tổng Bí thư của Đảng.
Đặt dân tộc lên trên hết
Là Tổng Bí thư trẻ tuổi, đồng chí Nguyễn Văn Cừ ham học hỏi, chịu khó tổng kết kinh nghiệm thực tiễn và trưởng thành trong phong trào cách mạng quần chúng. Với trọng trách được giao, đặc biệt năm 1938, thời kỳ cách mạng thế giới và trong nước có những diễn biến phức tạp, khó lường, Tổng Bí thư Nguyễn Văn Cừ đã thể hiện một cách xuất sắc và để lại những giá trị về mặt tư tưởng, phẩm chất đạo đức, kinh nghiệm thực tiễn cách mạng thông qua nhiều bài viết ấn hành công khai trong cao trào vận động dân chủ ở Đông Dương (1936-1939). Tháng 7-1939, đồng chí đã viết và cho ấn hành tác phẩm “Tự chỉ trích”, bút danh Trí Cường. Tác phẩm “Tự chỉ trích” của đồng chí Nguyễn Văn Cừ là một văn kiện lý luận chính trị quan trọng của Đảng ta, tác phẩm có nội dung phong phú, tập trung chủ yếu vào việc xây dựng, củng cố sự đoàn kết thống nhất trong Đảng, đấu tranh tự phê bình và phê bình, thực hiện dân chủ trong Đảng, đồng thời cũng là sự chuẩn bị về chính trị, tư tưởng cho Hội nghị Trung ương lần thứ 6, tháng 11-1939 quyết định sự chuyển hướng chỉ đạo chiến lược cách mạng của Đảng, bước vào giai đoạn đấu tranh quyết liệt những năm tháng sau đó.
Chủ trì và khởi thảo Nghị quyết Hội nghị Trung ương 6, Tổng Bí thư Nguyễn Văn Cừ chỉ rõ: Hiện nay tình hình có đổi mới. Đế quốc chiến tranh, khủng hoảng cùng với ách thống trị phát xít thuộc địa đã đưa vấn đề dân tộc thành một vấn đề khẩn cấp rất quan trọng… Đứng trên lập trường giải phóng dân tộc, lấy quyền lợi dân tộc làm tối cao, tất cả mọi vấn đề của cuộc cách mệnh, cả vấn đề điền địa cũng phải nhằm vào mục đích ấy mà giải quyết. Nghị quyết Trung ương 6 nêu rõ: Mở rộng và nâng cao tinh thần dân tộc… đặt quyền lợi dân tộc lên trên các quyền lợi khác, thống nhất lực lượng dân tộc, đó là điều kiện cốt yếu để đánh đổ đế quốc.
Giữa lúc phong trào cách mạng đang đứng trước bước ngoặt lịch sử mới, Đảng ta cần có một cán bộ tài trí, vững vàng, kiên định để chèo lái con thuyền cách mạng vượt qua ghềnh thác, thì ngày 18-1-1940, đồng chí Nguyễn Văn Cừ bị thực dân Pháp bắt tại một cơ sở cách mạng ở Bà Điểm (Gò Vấp - Gia Định). Biết đồng chí là cán bộ cốt cán của Đảng, thực dân Pháp đã dùng mọi thủ đoạn tra tấn dã man hòng tiêu diệt ý chí cách mạng của người chiến sĩ cộng sản kiên trung. Nhưng thực dân Pháp đã thất bại hoàn toàn và vào ngày 28-8-1941, chúng đã đưa đồng chí ra xử bắn tại ngã ba Giồng (Hóc Môn - Gia Định). Trước họng súng của quân thù, đồng chí đã hiên ngang không cho chúng bịt mắt và hô vang khẩu hiệu: “Cách mạng Việt Nam thành công muôn năm”. Đồng chí Nguyễn Văn Cừ đã anh dũng hy sinh giữa tuổi thanh xuân, trọn một đời vì Đảng, cách mạng, nhân dân và quê hương, đất nước.
Tài năng và sự cống hiến to lớn, phẩm chất chính trị kiên cường, đức hy sinh cao cả của đồng chí Nguyễn Văn Cừ đã để lại cho Đảng ta một tấm gương sáng về tinh thần đấu tranh cách mạng.
