Người cuối cùng còn tâm huyết với tranh than

ANTĐ - Chúng tôi biết đến nghề chế tác các sản phẩm tranh, mỹ nghệ bằng than đá qua sự giới thiệu của một cô bạn đồng nghiệp. Khi chúng tôi đến TP. Hạ Long, tỉnh Quảng Ninh hỏi về nghề này thì nhiều người lắc đầu bảo: Tranh than đá chỉ còn trong dĩ vãng!

Bà Phan Thị Cộng bên một sản phẩm vừa đẽo gọt xong

Nghệ thuật than đá

Đến vùng mỏ Quảng Ninh chúng tôi chỉ hình dung ra những hầm than đâm ngang bổ dọc dưới lòng đất, cùng những công trường than khổng lồ chứ không hề nghĩ rằng ở một góc nhỏ của mảnh đất trùng điệp than đá lại có một nghề mà người dân gọi là mỹ nghệ than đá hoặc tranh than đá. Nghề này một thời là bản sắc văn hóa riêng biệt của người dân vùng mỏ.

Lẫn trong đám người đông đúc đang lấy than ở một khai trường thuộc huyện Cẩm Phả, chúng tôi gặp một người đàn bà chừng 60 tuổi thỉnh thoảng lại nhặt những hòn than đen óng lên ngắm nghía, rồi lại vứt đi, tìm hòn than khác. Khi đã quá trưa, bà chọn được một hòn than vuông vức to bằng quyển sách cẩn thận bỏ vào bao tải. Có người chẹp miệng bảo: “Giờ người ta vào lò than là để cố đào càng được nhiều than càng tốt, ngày kiếm cả triệu đồng chứ ai còn loay hoay cả ngày lấy được một cục than đá làm gì”. Vậy mà theo lời người dân nơi đây thì người đàn bà mà chúng tôi vừa thấy đã đến đây nhặt than từ mấy chục năm nay.

Nhiều người dân Quảng Ninh vẫn còn giữ trong tâm trí hình ảnh về những sản phẩm mỹ nghệ than đá nức tiếng một thời. Mỗi khi có khách đến chơi nhà, hoặc khách du lịch khi đến đất Quảng Ninh họ thường mua một vật gì đó làm kỷ niệm. Vậy là họ tìm đến những sản phẩm làm từ than đá, đó là con trâu, con hổ, cái vòng, bức tranh... miễn là chất liệu bằng than đá là được. 

Khó khăn lắm chúng tôi mới tìm được đến xưởng chế tác mỹ nghệ than đá của gia đình bà Phan Thị Cộng ở đường Lê Thánh Tông, TP Hạ Long. Gia đình bà là một trong ba gia đình cuối cùng ở TP Hạ Long còn giữ được nghề truyền thống của cha ông để lại.

Nhìn những sản phẩm như sư tử, con trâu, bức tranh Hạ Long, hòn trống mái... được chế tác với những đường nét tinh tế, tỉ mỉ đủ thấy sức sáng tạo và sự dày công của người thợ.

Thấy chúng tôi ngắm nghía, bà Cộng nhấc một sản phẩm lên giới thiệu: “Đồ mỹ nghệ và tranh than đá cứng như các sản phẩm đồ gốm, sứ vì thế có thể để trường tồn qua thời gian. Để sản phẩm có được độ bền cao, người thợ chế tác phải mất công đi tìm phôi đá. Ở Quảng Ninh chỉ có 3 nơi là Đèo Nai, Cao Sơn, Cẩm Phả là có phôi đá cứng, than đẹp có thể làm được tranh”.

Theo bà Cộng, khi tìm được nơi than đá có chất lượng tốt phải đem cưa máy xẻ thành từng khối. Sau đó xẻ nhỏ ra thành từng khối theo yêu cầu chế tác. Phôi than chất lượng cao là khối than phải đặc, đen, bằng mắt thường quan sát không thấy có những vân, mạch đứt gãy xuyên ngang, dọc qua khối than. Nếu lấy phải than kém chất lượng thì chế tác sẽ bị gãy, nứt...

Khi lấy than về, người thợ phải dùng những dụng cụ như dao gọt, dùi để tạo hình cho sản phẩm, khi đã tạo hình xong thì phải đánh giấy ráp nhẵn nhụi. Sau đó đánh lại bằng vải lụa để cho sản phẩm bóng, mịn. Trong quá trình chế tác, khâu khó khăn và mất thời gian nhất là tạo hình và đẽo gọt những đường nét nhỏ. Nếu không may làm vỡ một chi tiết nhỏ thì coi như sản phẩm hỏng, phải vứt bỏ. Nếu sản phẩm bị vỡ với vết vỡ chỉ bằng que tăm, sợi chỉ thì có thể khắc phục bằng cách dán keo để cố định vết nứt, vỡ sau đó đẽo, gọt lại chỗ vừa dán keo...

Vì sự tỉ mẩn, tốn nhiều công sức nên một người thợ lành nghề phải mất một tuần mới làm được một sản phẩm, còn những người thợ mới vào nghề thì có khi làm hai, ba tuần mới xong...

Nghề đặc biệt

Lòng vòng quanh TP Hạ Long, chúng tôi gặp được ông Nguyễn Xuân Nguyên, 70 tuổi ở đường 25/4, TP Hạ Long. Theo ông Nguyên thì nghề chế tác mỹ nghệ than đá đã xuất hiện từ đầu thế kỷ XX do người Pháp du nhập. Ngay sau đó, Pháp đã cho mở một xưởng chuyên chế tác tranh, mỹ nghệ than đá để đem về Pháp. Khi mở xưởng chế tác tranh, người Pháp đã mở một số lớp dạy nghề cho dân bản địa phục vụ cho nhu cầu của họ. 

Sau năm 1954 khi thực dân Pháp rút quân, những xưởng chế tác tranh than đá cũng bị giải thể. Một thời gian sau, những người thợ chế tác tranh đá quý được trở lại với nghề bằng việc tham gia vào HTX Hồng Gai chuyên chế tác tranh, mỹ nghệ than đá. Tuy nhiên, HTX hoạt động không hiệu quả, sản phẩm làm ra không tiêu thụ được... Đến năm 1986 HTX Hồng Gai giải thể và những người làm nghề chế tác tranh đá quý tách riêng ra để làm ăn, gia đình nào bán nhiều thì hưởng nhiều, bán ít hưởng ít...

Gia đình bà Phan Thị Cộng gắn bó với nghề mỹ nghệ than đá đến nay đã quá ba đời người. Bà bảo: “Gia đình tôi bám trụ cái nghề lắm truân chuyên này từ khi nó mới xuất hiện cho đến nay. Nhưng có lẽ đời con, cháu tôi sẽ không giữ được cái nghề độc hại hao công tốn sức này. Muốn làm nghề này phải có công cụ bảo vệ sức khỏe, như máy hút bụi, khẩu trang hoạt tính... nếu không nhiều người sẽ bị viêm phổi. Trước đây nhiều người làm nghề phải đi rửa phổi định kỳ để tránh viêm phổi do bụi than bay vào. Chính vì thế mà lớp con cháu bây giờ chẳng ai muốn làm nghề truyền thống này nữa. 

Theo bà Phan Thị Cộng thì hiện nay, mỗi sản phẩm tranh, mỹ nghệ than đá có giá trung bình khoảng 350 nghìn đồng. Khách hàng mua những sản phẩm này chủ yếu là khách du lịch vãng lai, nhưng số lượng sản phẩm được bán ra không nhiều, gia đình chỉ làm theo kiểu “cầm hơi” làm để giữ nghề và làm cho vui chứ chẳng mặn mà với việc phát triển thị trường, giới thiệu sản phẩm nữa.