Biệt thự kiểu Pháp của ông Phạm Khắc Tiệp xây dựng năm 1930
Từ làng dệt cổ
Khoan nói đến kiến trúc Pháp ngự trị ngay giữa một làng quê chiêm trũng “đồng trắng nước trong” như Hà Nam. Thuần Việt hơn đó là một làng có truyền thống dệt cổ xưa thuộc hạng nhất ở Việt Nam chỉ sau lụa Hà Đông. Làng ấy, dân quen gọi là Nha Xá thuộc xã Mộc Nam (Duy Tiên - Hà Nam) nép mình bên dòng sông Hồng đầy ắp phù sa.
Nếu so sánh với lụa Hà Đông thì tiếng tăm của sản phẩm vải, lụa Nha Xá được xếp hạng nhì, người dân vẫn quen gọi “lụa Á hậu”. Từ đầu thế kỷ 18, các lái buôn từ Sài Gòn - Chợ Lớn đã chấp nhận vượt nghìn cây số đến Nha Xá đặt hàng bởi chất lụa non tơ, óng mượt mà những người nông dân thuần phác làm ra.
Đây cũng chính là thời kì những người nông dân Nha Xá được tiếp xúc với giới buôn bán để mở rộng tầm mắt. Đặc biệt sau này, nhà tư sản Bạch Thái Bưởi “bắt mùi” lợi nhuận từ lụa Nha Xá nên đã tìm cách tiếp cận với người dân nơi đây, cho tàu cập mạn đê hữu sông Hồng lấy hàng đưa sang Tây.
Sau này, khi cố GS. Trần Quốc Vượng về nghiên cứu làng Nha Xá đã viết rằng, Bạch Thái Bưởi đã truyền nghề buôn cho dân làng Nha Xá hay chính người dân nơi đây đã học từ thương gia họ Bạch cách làm ăn để phất lên giàu có không kém gì các quan sếp Pháp thuộc.
Theo ông Đặng Văn Bằng, cán bộ phụ trách văn hóa xã Mộc Nam thì, các cụ trong làng ngày xưa đã ra Bắc vào Nam buôn bán vải lụa. Thậm chí, nhiều cụ không dừng lại ở việc buôn bán trong nước mà mua tàu đi sang Hồng Kông, Nhật Bản, Hàn Quốc… nhằm quảng bá lụa Nha Xá và học cách làm giàu từ họ.
Khoảng những năm 1920 là thời gian thịnh vượng nhất của làng dệt Nha Xá, lụa dệt ra bao nhiêu là tất cả được đưa lên tàu sang nước ngoài. Người nông dân bắt đầu đổi đời, chuyển mình từ việc làm ruộng dệt vải sang thành những lái buôn xuyên quốc gia. Chuyện ấy, thời ấy có lẽ chỉ có Nha Xá.
Đình làng độc đáo ở Nha Xá
Đến biệt thự… Tây
Buôn bán thuận lợi, phát đạt nên những biệt thự kiểu Pháp bắt đầu mọc lên thay thế cho những ngôi nhà gỗ “ba gian hai chái”. Biệt thự Pháp giữa làng quê Việt đứng vững chãi kiêu kì trước những ngỡ ngàng của khách lạ. Điều ấy là có thật, dấu tích ấy còn lưu lại đến ngày nay, tuy nhiều biệt thự đã bong tróc hay ố màu thời gian nhưng vẻ tráng lệ vẫn rất mãn nhãn kẻ hiếu kỳ.
Theo chân ông Bằng, chúng tôi được “mục sở thị” từng ngôi nhà mang dấu ấn một thuở giàu sang ấy. Như biệt thự nhà ông Lê Thiều xây dựng từ năm 1929 đặc sệt kiến trúc Gootich Pháp. Từ mái hiên thoải cong vút mềm mại đến cách xây dựng phòng mang dáng dấp Tây khiến chủ nhân khá tự hào.
Ở giữa làng, thụt sâu trong một khu vườn rộng là ngôi nhà có tên rất đẹp “Biệt thự đường loan”. Ông Bằng chỉ tay bảo, đây thực sự là “điền trang thái ấp” của chủ nhân một thời giàu có hàng “đệ nhất Nam Hà” xưa. Tiếc rằng, chiến tranh và mưa nắng đã làm cho ngôi nhà xuống cấp.
Phía cuối làng, biệt thự hai tầng của cụ Lê Thị Đằng được xây dựng từ năm 1932 vẫn còn rất uy nghi, vững chắc đứng song song với cây cổ thụ bóng tỏa rợp sân. Ấy thế nên có đận mấy đại gia từ Hà Nội mê nhà Tây mới lần về hỏi mua. Nhưng ai bán, dại gì lại đem báu vật bán cho người lạ. Không mua được, có tiền cũng chịu nên họ đành xin cụ cho chụp mấy kiểu ảnh kỷ niệm đem về Hà Nội.
Những năm sau chiến tranh, ở Nha Xá nhà biệt thự kiểu Pháp còn nhiều lắm nhưng rồi hết dần. May giờ cũng còn trên ba chục ngôi nằm lọt thỏm giữa những ngôi nhà tầng kiểu mới. Nhưng vậy đã là quý rồi, vào làng mà cứ ngỡ như lạc sang Tây hay giống như sống giấc mơ lạ.
Nhưng quý hơn cả là biệt thự của ông Phạm Khắc Tiệp. Ngôi nhà xây giữa năm 1930 sừng sững cho đến nay chưa một lần phải sửa chữa. Khi xây như thế nào giờ còn nguyên vậy, mái giữa kiểu “con tôm vắt ngang qua cổng” hay phòng bên hình cầu cong ưỡn ẹo… Ngay đến cánh cửa gỗ vẫn còn nguyên vẹn hình hài, chỉ cháy đen một góc do hỏa hoạn. Ông Tiệp kể, thời chiến tranh, địch ném bom ghê quá, sợ sập nhà hỏng cửa nên ông cụ tháo mấy cánh gỗ dìm xuống ao chống cháy. Lúc sắp lâm chung cụ cố nhắc nhở vớt cửa lên mà lắp vào nó mới hợp với nhà. Con cháu chắt chít phải giữ lấy biệt thự ấy, nó quý lắm.
Ở Nha Xá bây giờ có lẽ chỉ còn mình biệt thự của ông Tiệp là còn bản vẽ. Bản vẽ tổng thể, cắt ngang vẫn còn nguyên vẹn do kỹ sư người Pháp thiết kế chữ ký vẫn rõ mồn một. Nghe ông Bằng nói, xã và gia đình ông Tiệp đang nhờ người bên Pháp tìm con cháu người kỹ sư ngoại quốc ấy để làm dự án bảo tồn vĩ mô lắm.
Ngự chính giữa làng Nha Xá bây giờ lại còn một biệt thự mà ông Bằng băn khoăn không biết có nên gọi là biệt thự không vì đó là đình làng. Ngôi đình lạ nhất Việt Nam đúng như cố GS. Trần Quốc Vượng đã nói. Điều lạ nữa là cả làng chẳng ai biết đình xây năm nào theo kiến trúc gì, vừa Tây, vừa ta, vừa Tàu bề thế nhưng lại ấm cúng. Đình xây trên mảnh đất “chó đẻ” như lời thầy địa lý khuyên, tất nhiên đó là giai thoại mà chỉ GS. Vượng và các bậc cao niên mới nhớ.
Ngày nay, Nha Xá vẫn giữ được nghề dệt truyền thống
Nỗi lo “không còn gì để ngắm”!
“Mang tiếng làng biệt thự Pháp nhưng tôi lo lắm chú ạ! Mình không giữ được, không bảo tồn thì chỉ dăm năm nữa là coi như không còn cái nào mà ngắm mà khoe…”. Ông Bằng buồn bã nói vậy. Dẫn chứng rõ ràng, năm 1980 biệt thự trong làng còn nhiều vô kể, thế rồi mỗi năm giảm dần. Biệt thự Pháp xuống cấp dần, tiếc nhưng nhiều người đành phá xây nhà mới. Nhà ngói cũng được, mái bằng cũng xong miễn sao an toàn chứ để biệt thự Pháp xuống cấp quá hở toang toác nhỡ bão gió thì nguy hiểm.
Đến nay, trong gần ba chục ngôi nhà kiểu Pháp còn giữ được, có quá nửa số đang xuống cấp trầm trọng. Có những ngôi nhà chủ nhân không dám ở đành dọn ra vườn nhưng vì tiếc nên không dám phá. “Chú tính, phá dễ làm khó, hơn nữa đấy là di tích… Di tích thì quý hơn vàng” - ông Tiệp thở dài.
Dẫu biết rằng, những ngôi nhà cổ kia quá đẹp. Đó là lí do mà năm nào sinh viên kiến trúc tận Hà Nội cũng lặn lội về ngồi thu lu ở một góc ngắm nghía vẽ vời làm luận văn tốt nghiệp. Nhưng “Tôi lo, sắp tới chẳng còn gì để ngắm nữa, rồi họ sẽ phá hết, bỏ hết…”, ông Bằng lo lắng.
Trao đổi với chúng tôi, cán bộ phụ trách văn hóa xã Mộc Nam Đặng Văn Bằng cho hay, UBND xã đang lập đề án trình UBND tỉnh Hà Nam có phương án bảo tồn các biệt thự kiểu Pháp tại làng Nha Xá không chỉ với mục đích giữ gìn di tích mà còn kết hợp du lịch làng nghề bởi Nha Xá còn là một làng dệt truyền thống nổi tiếng. Nhưng theo ông Bằng, lập dự án vẫn chỉ kêu cứu thử mà thôi, vì xem ra khó lắm, tiếc thay!
