Kho lúa của đồng bào người Cor
Nhà của “ma lúa”
Người dân nơi đây quan niệm rằng, lúa có “ma” từ trên trời ban xuống nên khi thu hoạch, họ đều làm một căn nhà nhỏ ở ruộng lúa hoặc gần nhà để cất giữ. Ở đó “ma lúa” sẽ chịu trách nhiệm trông coi và phù hộ gia chủ sức khỏe, hàng năm ăn nên làm ra, năm sau nhiều lúa hơn năm trước. Hỏi thăm một vài người dân, chúng tôi tìm đến nhà cụ Hồ Văn Tin (70 tuổi), một người có uy tín cũng như hiểu biết sâu rộng về văn hóa người Cor. Ngồi trò chuyện, cụ Tin cho biết, kho thóc của người đồng bào nơi đây có từ lâu, nằm tách biệt với nhà ở. Kho thóc được làm bằng gỗ lấy từ rừng, mái nhà kho đa phần được lợp bằng những tấm tôn, diện tích khoảng chừng 10m2. Theo cụ Tin, trước đây kho thóc thường chỉ có một cửa nhỏ vừa đủ thân người, luôn cài kín. Khi muốn đưa thóc vào hay lấy ra, đồng bào dùng một cái thang nhỏ để leo lên. Sau khi làm xong việc, họ gỡ thang ra và gác lên giàn bên cạnh. Bây giờ, những gia đình giàu có thì họ làm kho thóc hiện đại hơn, mái được lợp bằng ngói, tường thì được xây bằng gạch và xi măng, nền được lót bằng những miếng bê tông đúc sẵn, còn cột thì được đổ bê tông và sắt rất chắc chắn. Nhà nào nhiều lúa thì làm nhiều nhà kho hơn”, cụ Tin cho biết.
Người đồng bào Cor ở đây quan niệm, lúa có “ma” nên sau khi thu hoạch lúa về sẽ được cất giữ trong kho riêng để “ma lúa” trông giữ. Nhà kho chính là nhà riêng của “ma lúa”. Bà con tin rằng đó là hành động tôn trọng “ma lúa”. Gia đình nào làm như thế, sẽ được “ma lúa” phù hộ cho khỏe mạnh, năm sau làm ăn được mùa, dư cái ăn. Lúa có “ma” nên không để lúa trong nhà mình ở, vì ở đó có con người sinh sống. Nếu gia đình nào không làm kho riêng để chứa thóc, con “ma lúa” sẽ khiến gia đình đó đau ốm liên miên, mất mùa thiếu ăn quanh năm. Người làng còn kể rằng mấy năm trước, một số người vì quá nghèo không có tiền làm nhà kho nên bỏ lúa trong nhà. Con ma nó ở trong nhà nên nó quậy phá dữ lắm, ở không được. Biết hoàn cảnh họ khó khăn nên người góp công góp sức làm cho họ những nhà kho nhỏ để họ có nơi chứa lúa. Từ đó cuộc sống của họ cũng đã hơn, không còn bị con ma nó ám như trước nữa”.
Hầu như các gia đình người Cor đều cúng để tạ ơn “ma lúa” đã phù hộ cho mưa thuận gió hòa, mùa màng được tốt tươi, no đủ và phù hộ cho mùa sau được mùa hơn. Nếu gia đình nào không làm lễ cúng thì năm đó sẽ thường xuyên đau ốm, mùa màng thất thu. Và đến khi cần việc phải dùng đến thóc trong kho, gia chủ cũng phải cúng thêm một lần nữa mới được mang về nhà.
Ai lấy trộm sẽ bị “ma lúa” trừng phạt?
Theo quan sát của chúng tôi, rất nhiều kho lúa đặt xa nơi ở của người dân, trẻ con trong làng thường tụ tập đến chơi nhưng không đứa trẻ nào nhòm ngó đến lúa bên trong kho. Hỏi ra mới biết, những kho lúa mặc dù không có người canh giữ nhưng thóc cất trong kho không bao giờ bị người khác lấy cắp. Họ quan niệm lúa có “ma”, kho thóc sẽ do “ma lúa” trông giữ, bất kỳ ai lấy cắp sẽ bị trừng phạt đau ốm. Nếu ai ăn cắp thì đến khi nào người ấy đem lúa trả lại cho chủ nhân của nó và cúng lễ bằng một con gà thì “ma lúa” mới tha.
Ông Nguyễn Văn Ưa (47 tuổi) cho biết: “Trước kia có nhiều người vì đói quá mà lấy cắp, đã bị ma lúa trừng phạt đến chết luôn. Cách đây khoảng 15 năm có một thanh niên trong thôn lấy cắp lúa nhà hàng xóm, bị ma lúa làm cho đau ốm mấy tháng trời đến gần chết, may mà đem trả lại lúa, làm lễ con gà mới được tha. Trước đó mấy năm có một người vì ăn cắp nhưng không biết hối lỗi mà còn to gan cãi lại ma lúa nên đa bị ma lúa giết chết. Từ đó dân làng ở đây tin vào ma lúa lắm”. Không chỉ sợ “ma lúa” trừng phạt, bà con ở đây còn ý thức được lúa của ai thì người ấy ăn, người khác xâm phạm vào đó là hành vi đáng xấu hổ. Chính vì những điều đó nên kho thóc dù đặt cách xa nhà nhưng bà con vẫn an tâm vì nó được đảm bảo an toàn.
Nét văn hóa truyền thống của người dân vùng cao
Kho thóc cũng là ân tình của người vùng cao dành cho nhau trong lúc túng bấn. “Mình cất lúa trong kho, khi đói thì lấy ra ăn. Trong thôn, trong bản có nhà nào đói quá hết cái ăn, bà con lại góp lúa để giúp đỡ. Cái tình của bà con miền núi là thế đó. Lúa mình chia sẻ cho người nghèo khó thì qua mùa sau “ma lúa” lại phù hộ cho mình làm ra nhiều lúa hơn”, cụ Tin tự hào nói.
Ông Nguyễn Hồng Trà - Phó Chủ tịch UBND xã Trà Hiệp cho biết: Nhà giữ thóc là một nét đẹp văn hóa mang đậm tính cộng đồng của người dân vùng cao. Bên cạnh ý nghĩa để được phù hộ làm ăn được mùa, kho thóc còn được xem là nơi cất lúa an toàn của bà con. Trước kia bà con chủ yếu sống trong nhà sàn, hoạt động ăn ở, nấu nướng đều diễn ra một nơi. Vì sự cất giữ lúa trong nhà sàn sẽ bị cháy dẫn đến thiếu ăn nên người Cor làm một nhà riêng để cất lúa. Cụ Tin cho biết: “Mặc dù nhà ở của người Cor ngày nay được thay bằng bê tông, mái ngói nhưng kho lúa từ lâu là hình ảnh ăn sâu vào tìm thức trong đời sống người dân nơi đây. Lúa được cất giữ cẩn thận trong kho, không sợ mất cái ăn và trữ giống cho vụ mùa sau.
Cất lúa ở đây, con chuột, con gà cũng không tìm được mà phá”. Với đồng bào Cor, kho lúa là hình ảnh của no ấm. Vì vậy, bà con ở đây luôn xem kho lúa của dân tộc mình rất quan trọng, là thứ không thể thiếu trong mỗi gia đình. Theo ông Hồ Văn Việt, Trưởng thôn Cả, trước khi làm kho giữ thóc, gia chủ mổ gà và làm bánh từ nếp mới gặt về để cúng “ma lúa”, đón “ma lúa” từ nương rẫy về kho. Nếu gia đình khá giả có thể mổ thêm trâu và lợn để cúng. Lễ cúng phải được tổ chức vào buổi sáng sớm. “Người đồng bào ở đây quan niệm, cúng vào thời khắc một ngày mới bắt đầu sẽ phù hộ cho họ bắt đầu một cuộc sống mới, làm ăn dư giả hơn mùa trước. Thường thì lễ cúng được bắt đầu lúc 5 giờ sáng, đó cũng là lúc người đồng bào bắt đầu lên nương lên rẫy làm việc”.
