Giai thoại "Làng tiến sĩ" xứ Kinh Bắc

ANTD.VN - Việt Nam lắm làng, lắm nghề, lắm những danh hiệu nhưng làng trứ danh về sự học thì thuộc của hiếm. Ngoài làng Mộ Trạch (Hải Dương) hay Hành Thiện (Nam Định) đình đám, hiếm người biết ở xứ Kinh Bắc xưa cũng có một “làng tiến sĩ” danh bất hư truyền.

Giai thoại "Làng tiến sĩ" xứ Kinh Bắc ảnh 1Ông Nguyễn Văn Bảo là hậu duệ đời thứ 19 của họ Nguyễn Kim Đôi

Tiến sĩ nhị thập lục

Mấy trăm năm trước, danh hiệu “tiến sĩ nhị thập lục” được dành riêng cho làng Kim Đôi, một tệ ấp nhỏ ven dòng sông Cầu, nay thuộc xã Kim Chân (TP Bắc Ninh).  Ông Nguyễn Văn Bảo, 75 tuổi, trưởng đại diện dòng họ Nguyễn, cũng là hậu duệ đời thứ 19 của dòng họ Nguyễn Kim Đôi cho biết: “Cả làng có 26 tiến sĩ, trong đó riêng họ Nguyễn là 19 vị, họ Phạm là 7 vị”.

Khởi đầu cho sự học và khoa bảng nơi đây là hai anh em Nguyễn Nhân Bỉ và Nguyễn Nhân Thiếp thi đỗ đồng tiến sĩ năm 1466 đời vua Lê Thánh Tông. Em ruột của 2 ông là Bồng - Dư - Đạc sau này cũng nối tiếp tài năng mà đỗ tiến sĩ cùng thời và cùng làm quan trong triều. Chuyện đỗ tiến sĩ xưa không phải là hiếm, cũng không phải lạ. Nhưng 5 anh em một nhà đều đỗ đạt và ở lứa tuổi rất trẻ (15 đến 23 tuổi) thì chỉ duy có nhà họ Nguyễn. Thế nên, vua Lê Thánh Tông mới ban cho anh em họ đôi câu đối cổ: “Thanh tuyền trúng tuyển nhân gian thiểu/Hoàng bảng thư danh bản tập đa”.

Giai thoại "Làng tiến sĩ" xứ Kinh Bắc ảnh 2Văn bia cổ ghi tên 19 vị tiến sĩ của họ Nguyễn

Đời nối đời, dòng họ Nguyễn sau này còn thêm được 14 tiến sĩ cả thảy. Người cuối cùng ghi danh “hoàng bảng” là cụ Nguyễn Quốc Quang, đỗ tiến sĩ năm 1700. Cụ Quang làm đến chức Tham chánh sứ Nghệ An. Trong số 19 tiến sĩ họ Nguyễn, có 8 người làm đến chức Thượng thư, một số làm Tế tửu Quốc tử Giám, số còn lại đều là trọng thần. Vì vậy, khi vua thiết triều thấy các quan số nhiều là người của họ Nguyễn, mới ban tặng đại tự: “Gia thế Kim Đôi/Chu tử mãn triều” (tức: Họ Nguyễn Kim Đôi/Áo gấm đầy triều).

Ngoài dòng họ Nguyễn, phải kể đến họ Phạm của tệ ấp nhỏ bé này. 7 vị tiến sĩ họ Phạm đã trở thành những vị quan lớn trong triều. Họ Phạm nguyên là họ Chúc ở Kinh Chủ (Kinh Môn - Hải Dương). 7 tiến sĩ họ Phạm ở Kim Đôi này là chi của cụ Liệu Khê húy Ngộ, người đã đi sứ nhà Nguyễn cùng Mạc Đĩnh Chi và là tham tán quân vụ cho Trần Hưng Đạo suốt 10 năm ròng.

Giai thoại "Làng tiến sĩ" xứ Kinh Bắc ảnh 3Đền thờ các tiến sĩ làng Kim Đôi

Một cách lý giải về sự học phất lên... như gió

Ông Nguyễn Văn Bảo là người tường chuyện họ Nguyễn làng Kim Đôi. Ông không biết lý giải như thế nào về sự thành đạt của tiền bối xưa. Chỉ có câu chuyện kể lại để chúng ta nghe như một giai thoại.

Cụ bà thủy tổ họ Nguyễn vốn tên là Hoàng Thị Hay là cháu ngoại của một đại tướng quân nhà Trần. Thời thế loạn lạc khiến bà phải lưu lạc khắp nơi. Sau một trận bão lớn, bà ra xem một gốc cây bị đổ và nhặt được lọ vàng. Một thời gian sau, có người đến bên gốc cây khóc lóc rầu rĩ lắm. Cụ Hay ra hỏi sự tình mới biết lọ vàng là của người đang khóc bên gốc cây kia. Cụ đem trả lại mà không nhận tiền trả ơn.

Quãng một năm sau, người được cụ Hay trả lại lọ vàng quay lại đền ơn. Người ấy bảo: Tôi có 2 mảnh đất tốt, một là nhất đại đế vương (một đời làm vua), hai là kế thế công khanh (đời đời làm quan), bà chọn đất nào? Cụ Hay chọn mảnh đất thứ hai. Vậy là người kia đem mộ tổ của bà đến Phao Sơn (Chí Linh - Hải Dương) chôn cất. Ngôi mộ tổ ấy ngày nay vẫn còn và hiện đang nằm trên núi Bạch Nhạn.

Giai thoại thứ hai liên quan đến chồng cụ Hay tức thủy tổ họ Nguyễn Kim Đôi. Người này vốn là dòng dõi nhà Trần, đã có vợ và 3 người con, hiềm nỗi vợ mất lại phải chạy loạn. Một hôm, ông thấy có hai người đang tranh cãi về đất tốt và đất xấu. Để công bằng, họ thống nhất cắm cành cây lên đó, nếu đất tốt thì cành vẫn xanh tốt, nếu đất xấu cành sẽ úa vàng sau một đêm. Ông tổ họ Nguyễn rình mãi, thấy cành cây ở mảnh đất Kim Đôi xanh tốt thì mới đánh tráo. Từ khi có đất tốt dựng nhà, thờ tự mộ phần thì sự học của dòng họ cũng phất lên như gió.

Giai thoại "Làng tiến sĩ" xứ Kinh Bắc ảnh 4Văn bia 715 chữ của Lương Thế Vinh còn lưu giữ trong làng

Văn bia Lương Thế Vinh

Ông Nguyễn Văn Bảo dẫn chúng tôi ra đền thờ các vị tiến sĩ dòng họ Nguyễn. Những câu đối cổ, những đại tự vua ban phần nào cho thấy những hiển vinh mấy trăm năm trước. Nhưng ông Bảo cũng có phần tỏ ra rầu rĩ: “Đất Kim Đôi vốn “kế thế công khanh” nhưng giờ người họ Nguyễn Kim Đôi chẳng ai làm quan cả. Tất nhiên, đỗ đạt cao thì vẫn có”.  

Tuy nhiên, đáng chú ý hơn cả là làng còn giữ được văn bia quý do trạng nguyên Lương Thế Vinh viết ở đền thờ họ Nguyễn. Thì ra 2 vị trạng nguyên là Lương Thế Vinh và Nghiêu Tư là bạn thân của các tiến sĩ họ Nguyễn. Năm 1484, 2 vị trạng nguyên về làng Kim Đôi chơi mới rõ những hiển vinh học vấn nên ra tay viết một văn bia, mà tục gọi là văn bia Lương Thế Vinh. Vốn giỏi toán pháp, nhưng Lương Thế Vinh cũng siêu cả văn nôm. Chỉ với 715 chữ mà phác thảo được 5 đời nội ngoại của họ Nguyễn. Ngày nay, văn bia ấy vẫn rõ nét để hậu thế có thể bình văn.

Ông Nguyễn Viết Nga, Giám đốc Bảo tàng tỉnh Bắc Ninh lấy làm tấm tắc về tấm văn bia ấy. Ông Nga bảo: “Đó là một văn bia quý. Nó không chỉ thể hiện ý nghĩa lịch sử, văn hóa mà còn là một tuyệt bút của trạng nguyên Lương Thế Vinh”.

“Làng Kim Đôi là một trong hai làng có nhiều tiến sĩ nhất Việt Nam, chỉ sau Mộ Trạch của Hải Dương. Từ xa xưa, người Kim Đôi đã hiếu học và các tiến sĩ của dòng họ có lượng kiến thức uyên thâm, đáng để người đời kính phục”, AHLĐ-NGND Nguyễn Đức Thịnh.