Ở “thế giới” bên kia, họ cũng cần được chia phần của cải, những vật dụng thiết yếu nhất để sinh hoạt, cũng cần sự chăm sóc, phụng dưỡng của con cháu như khi đang còn sống. Và để giúp người sang thế giới bên kia được vui vẻ cùng với Yang - Atau (ông bà, tổ tiên), những bức tượng gỗ (tượng nhà mồ) được giao nhiệm vụ làm người hầu cho những linh hồn đã khuất (người J’rai gọi là Hlun, người Ba Na gọi là Đik). Cùng với thời gian, tượng nhà mồ trở thành một nét văn hóa tâm linh riêng biệt, không thể trộn lẫn.
Quần thể Hlun của cộng đồng J'rai tại xã Ia O
Mối quan hệ giữa sự sống và cái chết
Theo chân già làng Rơ Châm Kra (làng Kép I, xã Ia Mơ Nông, H. Chư Păh, Gia Lai) chúng tôi tới thăm khu nhà mồ làng Kép I, làng Kép II nằm phía cuối làng. Dưới những gốc cây cổ thụ rêu phong, những bức tượng người, vật với đủ hình thù kì dị đứng yên lặng trong bóng chiều quạnh hiu, u tịch. Không gian tuy trầm lặng mà có hồn, có cảm, đó là những “lễ vật” thể hiện lòng tiếc thương của người sống đối với người đã khuất. Tượng nhà mồ gìn giữ mối quan hệ ràng buộc giữa sự sống và cái chết, được hình tượng hóa một cách mộc mạc thông qua hình dáng con người trong sinh hoạt thường ngày, những con vật gần gũi với đời sống thường nhật với mong muốn theo hầu hạ, bầu bạn với người chết ở thế giới bên kia. Với cộng đồng các dân tộc Tây Nguyên, tượng nhà mồ mang tất cả thông điệp, hơi thở cuộc sống buôn làng cho những linh hồn sang thế giới của Yang - atâu.
Bà Rơ Châm Dây (làng Kép I, xã Ia Mơ Nông) bên bức tượng nhà mồ
“Người hầu” của linh hồn
Đó là nghĩa vụ, sứ mệnh mà người đồng bào Tây Nguyên “phó thác” vào khiến tượng nhà mồ vừa mang ý nghĩa tâm linh, vừa mang ý nghĩa hoài niệm về người đã khuất. Lý giải về ý nghĩa của những bức tượng, cụ Rơ Châm Kra bày tỏ: “Lũ làng tôi xem Hlun là tất cả tình cảm, sẻ chia cả về của cải lẫn tinh thần của người đang sống cho những linh hồn ở thế giới bên kia”.
Cũng theo già Rơ Châm Kra, tượng nhà mồ biểu hiện ý niệm về sự sinh tồn nên nghệ nhân tạc tượng thường tập trung diễn đạt xung quanh 3 hình ảnh chủ điểm: giao hoan, đàn bà mang thai và hài nhi được thể hiện cùng một lúc trên một mặt phẳng của lối rào quanh mồ.
Bên cạnh đó, một số tượng người ôm mặt khóc thể hiện sự hoài niệm về cuộc sống; tượng người đánh trống đánh chiêng thể hiện không khí hồ hởi, âm vang trong sinh hoạt cộng đồng hay tượng thể hiện hình những con vật trung thành, gần gũi được gửi theo để phục vụ người chết...
Có thể nói, tượng nhà mồ mang tất cả thông điệp, hơi thở cuộc sống buôn làng cho những linh hồn sang thế giới của Yang-atâu. Già Rơ Châm Kra bộc bạch: “Vợ tôi cũng đã mất tròn 4 năm, tôi sẽ gửi theo cho bà ấy một cặp tượng vợ chồng. Để ở bên kia, bà ấy có người làm bạn, không phải cô đơn”. Đã trải qua hơn 80 mùa rẫy nhưng đôi tay của già Rơ Châm Kra vẫn còn khéo léo, tâm hồn thanh thoát và tinh thần luôn luôn nhẫn nại khi tạc tượng nhà mồ. Suốt gần 60 năm cầm con dao, cái đục cái đẽo gỗ gắn với công việc tạo ra các Hlun, già Rơ Châm Kra hiểu rõ ý nghĩa linh thiêng của từng hình tượng được đẽo gọt.
Mặc dù mang ý nghĩa tâm linh dọc theo suốt hành trình cuộc sống, sinh hoạt cộng đồng các dân tộc thiểu số khu vực Tây Nguyên nhưng tượng nhà mồ hiện đang dần thay đổi. Thời gian gần đây, những thay đổi lớn trong đời sống sinh hoạt cộng đồng các dân tộc thiểu số phần nào tác động đến quan niệm nghệ thuật tạc tượng nhà mồ. Theo tìm hiểu của chúng tôi, một số nghệ nhân dân gian hiện nay thích làm cho tượng của mình giống với thực tế cuộc sống hơn nên vô tình đánh mất tính trầm tư, khái quát và hoành tráng vốn có của tượng nhà mồ. Nội dung thì ngày càng nhiều thêm, trong khi đó tính nghệ thuật lại ngày một mất đi...
Bên cạnh đó, chính phong tục của đồng bào các dân tộc thiểu số tại Tây Nguyên cũng là một trong những nguyên nhân khiến tượng nhà mồ mất dần ý nghĩa văn hóa trong đời sống cộng đồng. Tượng nhà mồ được làm ra để phục vụ cho lễ bỏ mả và chỉ có tác dụng trong những ngày lễ hội mà thôi. Thế là, chỉ sau lễ bỏ mả, tượng mồ dần dần bị lãng quên và năm tháng, nắng mưa sẽ dần dà làm hư hỏng, tan biến những tác phẩm nghệ thuật tượng mồ vào với đất...
