- Chuyện về Trạng nguyên trẻ tuổi nhất lịch sử khoa bảng Việt Nam (1): Tự học thành tài
- Chuyện về Trạng nguyên trẻ tuổi nhất lịch sử khoa bảng Việt Nam (2) Quân tử chờ thời
Sau khi Trạng Hiền qua đời, 32 nơi đã tôn ông làm thành hoàng
Đánh giặc lần thứ nhất
Lại nói về sứ thần phương Bắc đưa sang triều Trần một bài thơ ngụ ngôn để thử tài nước Nam:
“Lưỡng nhật bình đầu nhật
Tứ sơn điên đảo sơn
Lưỡng vương tranh nhất quốc
Tứ khẩu tung hoành gia”.
Cả vua lẫn quan trong triều đều không hiểu ra sao, phải cho người mời Trạng về kinh. Đến khi Vua Trần Thái Tông thực hiện đủ lễ, Trạng Hiền mới lên kiệu hồi kinh. Vừa lướt qua bài thơ, Nguyễn Hiền đã hiểu ngay nội dung. Toàn bộ 4 câu thơ của bài thơ chỉ miêu tả một chữ Điền, tức ruộng.
Qua giải thích của ông Phạm Xuân Hinh, Phó ban Quản lý di tích lịch sử văn hóa Nguyễn Hiền thì Trạng nguyên Nguyễn Hiền đã phân tích cả văn lẫn ý rất thấu đáo. Đó là: “Hai mặt trời bằng đầu nhau (hai chữ Nhật đặt cạnh nhau thì thành chữ Điền). Bốn hòn núi nghiêng ngả (bốn chữ Sơn quay đầu vào nhau thành chữ Điền). Hai vua tranh một nước (hai chữ Vương đặt ngang dọc và chồng lên nhau là chữ Điền). Bốn miệng ngang dọc trong khoảng đó (bốn chữ Khẩu xếp lại thành 2 hàng ngang dọc cũng là chữ Điền)”.
Lời giải của ông “Trạng non” làm triều đình mát mặt, còn sứ giả phương Bắc phải bái phục sự thông minh của người nước Nam và cho rằng, chưa dễ gì đánh được. Sau đó ít lâu, triều đình phương Bắc phong Vua Trần là An Nam Quốc Vương. Tiếng tăm Nguyễn Hiền cũng lừng lẫy ở cả hai nước và trở thành Lưỡng quốc Trạng nguyên.
Sau chiến công “đánh giặc bằng bút” vang danh đó, Vua Trần Thái Tông phong cho Trạng Hiền chức Ngự sử đài kiêm Đông các đại học sĩ Thượng thư bộ Công. “Bộ Công coi việc xây dựng thành hào, cầu cống đường sá, việc thổ mộc, thợ thuyền, tu sửa xây dựng, thi hành lệnh cấm về núi rừng, vườn tược và sông ngòi. Có thể xem là tương đương với Bộ Xây dựng và Bộ Giao thông vận tải ngày nay”, ông Phạm Xuân Hinh cho biết.
Công đức Trạng Hiền nghìn năm vẫn tỏ
Đánh giặc lần thứ hai
Theo tìm hiểu của chúng tôi, trong một tài liệu cũ mà đền thờ Nguyễn Hiền còn giữ được có ghi chép tỉ mỉ về việc Trạng Hiền “đánh giặc bằng bút” lần thứ hai. Đó là sau hai năm kể từ khi sứ giả Bắc triều đem đến bài thơ ngụ ngôn khó hiểu kia, lần này, phương Bắc lại mang sang nước ta một bức thư. Lạ một điều là, thư chỉ có hai chữ “Thanh Thúy”.
Tài năng của Nguyễn Hiền được thể hiện rất rõ trong đôi câu đối còn giữ tại đền:
“Thập nhị tuế khôi khai lưỡng quốc/ Vạn niên thiên tuế lập tam tài”
(Tạm dịch: “Mười hai tuổi khai khoa hai nước/Nghìn năm ghi mãi chữ tam tài”).
Vua ta xem xong, cũng không hiểu ra sao, lại vời các quan lại mà hỏi nhưng không ai giải được. Dù Trạng Hiền lúc đó đang rất bận bịu với công việc đắp đê quai sông nhưng theo được vua vời, vẫn phải vào kinh. Đọc xong, Nguyễn Hiền liền phê ngay vào thư 5 chữ là: “Thập nhị nguyệt xuất tốt”. Trạng tâu vua Trần nên đưa quân ra biên giới phòng thủ, vì tháng 12 giặc sẽ động binh. Ngay lập tức, triều đình phái 3 vạn binh mã bố phòng nơi biên ải. “Nguyên chữ “Thanh” gồm chữ thập, chữ nhị ở trên và chữ nguyệt ở dưới. Chữ “Thúy” gồm chữ “xuất” và chữ “tốt” ghép lại - có ý tháng 12 sẽ cho quân Nam tiến chinh phạt. Đến khi triều đình nhà Nguyên đến đầu biên giới đã thấy ta có chuẩn bị nên lại rút quân”, ông Phạm Xuân Hinh giải thích.
Tảng đá chân cột dáng “thắt cổ bồng” từ thời Nguyễn tu sửa đền thờ Nguyễn Hiền
Theo đánh giá của các nhà sử học đương thời, hai lần “đánh giặc bằng bút” và nhờ trí tuệ của Nguyễn Hiền mà Đại Việt tránh được nạn binh đao đương lúc quân địch đang mạnh. Ghi chép của dòng họ Nguyễn ở làng Dương A cùng một số sử liệu còn ghi lại công lao của Trạng nguyên Nguyễn Hiền trong thời gian làm quan. Ông chủ trương mở mang nông nghiệp, điều hành đắp đê quai vạc sông Hồng, phát triển sản xuất mùa màng. Đồng thời về quân sự, ông cho mở mang các xưởng rèn vũ khí, mở các võ đường để rèn quân luyện sĩ. Một trong các địa danh ấy chính là khu Giảng Võ (Hà Nội) bây giờ, là chứng tích một thời hào hùng luyện quân chống giặc.
Ngày 14-8-1255, Trạng nguyên Nguyễn Hiền lâm bệnh nặng và qua đời ở tuổi 21. Một cuộc đời ngắn ngủi, một đời quan cũng ngắn ngủi nhưng công lao của ông đối với đất nước thì không thể đong đếm. Nhà vua thương tiếc truy phong ông là “Đại vương thành hoàng”.
Tranh minh họa Trạng nguyên Nguyễn Hiền giải ý bài thơ của sứ thần phương Bắc
Thành hoàng 32 làng
Nhân dân huyện Thượng Hiền tỏ lòng tôn kính, đã đổi tên huyện thành Thượng Nguyên để tránh phạm húy đồng thời, xây đền, tôn ông làm thành hoàng làng. Theo sử sách ghi lại, có đến 32 nơi ở khắp nước thờ Trạng nguyên Nguyễn Hiền làm thành hoàng.
Đền thờ Trạng nguyên Nguyễn Hiền ở Dương A được làm theo hướng Tây Nam với bình đồ kiến trúc kiểu “tiền chữ nhất, hậu chữ đinh”. Phía trước đền là hồ sen, xung quanh có nhiều cây cổ thụ xòe tán lá rộng che bóng mát. Hệ thống nghi môn có 4 cột đồng trụ. Hai cột ở giữa cao 7m, phía trên có khung bảng đắp nổi họa tiết tứ linh với những đường nét tinh tế, tạo thành cổng chính của đền, hai cột bên thấp, nhỏ hơn, hợp cùng với cột giữa tạo thành hai cột: tả môn, hữu môn.
Tòa tiền đường được tu sửa vào cuối thời Nguyễn, gồm có 5 gian, 2 chái với 6 bộ vì làm theo kiểu “thượng chồng rường, hạ kẻ bẩy”, đặt trên 4 hàng cột. Bên dưới là những chân tảng đá với dáng thắt cổ bồng. Mặt trước của tiền đường có hệ thống cửa gỗ lim chân quay. Cửa ở gian giữa được làm trên con song dưới bức bàn, các gian bên là cửa con bài.
Tòa đệ nhị 3 gian có hệ thống cửa gỗ lim chân quay chắc chắn. Cửa ở gian giữa có 6 cánh chạm bộ tranh tứ quý “tùng, cúc, trúc, mai”, chính giữa là hình lưỡng long chầu nguyệt. Tòa này có mái cong, với các đầu bẩy chạm họa tiết lá lật, trúc hóa long khá công phu, hoạ tiết chạm khắc trên các bộ vì chủ yếu là triện tàu lá dắt. Cung cấm có 2 gian, được làm giao mái với tòa đệ nhị, đó chính là vị trí nhà tranh ba gian khi xưa. Trên bộ vì có chạm họa tiết long cuốn thủy, tứ linh, tứ quý. Các cánh cửa của cung cấm đều làm bằng gỗ lim, chân quay, trên con song, dưới bức bàn. Tại chính cung có đặt ngai và bài vị thờ Trạng nguyên Nguyễn Hiền.
