Ký ức về căn biệt thự gần đền Quán Thánh
Thời sinh viên, chúng tôi hay rủ nhau lên đường Thanh Niên, ngồi bên hồ Tây lộng gió để trò chuyện. Ký ức ấy lại ùa về khi một người bạn đang sinh sống tại nước ngoài gửi qua nhóm Facebook của lớp bức ảnh chúng tôi chụp chung với nhau, trên nền căn biệt thự màu hồng, cách đền Quán Thánh chỉ vài chục bước chân. Bức ảnh được bạn ấy đem theo hành trang đi xuất khẩu lao động tại Cộng hòa dân chủ Đức cuối thập niên 80 của thế kỷ trước. Thời ấy, đó là căn biệt thự rất đẹp và nổi trội, trông như một lâu đài tráng lệ. Vì căn biệt thự đẹp như vậy nên khung cảnh ngôi nhà màu hồng được làm nền cho nhiều bức ảnh. Không những thế hệ chúng tôi mà các cô chú, anh chị lớp trước cũng thích chụp ở đây. Và các bức ảnh ấy đã theo người lính ra trận, có thể chúng đã theo chủ nhân hòa vào lòng đất mẹ nơi chiến trường, may mắn hơn thì theo hành trang đi xuất khẩu lao động hoặc các công trường thanh niên xung phong thời đó.
Nhìn ảnh, tự nhiên tôi tò mò tìm hiểu số phận căn biệt thự này ra sao mà nhiều lần đi lên khu vực Hồ Tây không thấy đập vào mắt như trước kia. Thực ra, căn biệt thự vẫn nằm tại số 9 đường Thanh Niên, nhưng rất tiếc đang bị xuống cấp và bị bao bao bọc bởi những cửa hàng, cửa hiệu che kín mặt tiền, cứ như thể nó không còn tồn tại ở khu vực đối diện vườn hoa Lý Tự Trọng như trước kia nữa.
Được biết, căn biệt thự này trước kia thuộc sở hữu của bà Numa Bourgouin Meiffre - Giám đốc Nhà máy dệt Đông Dương. Nó được xây dựng vào cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20. Căn biệt thự mang đậm phong cách kiến trúc miền Bắc nước Pháp, với đặc trưng mái có độ dốc lớn để tránh tuyết đọng. Trên đỉnh mái được tô điểm thêm ống khói làm tăng thêm nét cổ kính, sang trọng của ngôi nhà... Sau năm 1954, căn biệt thự được chia nhỏ cho một số cán bộ sử dụng. Đó là số phận chung của rất nhiều căn biệt thự, khi sức ép về chỗ ở tại đô thị, “đất chật, người đông” gia tăng. Cơ chế thị trường bung ra, người ta khai thác triệt để giá trị của biệt thự. Người thì lấn chiếm đất lưu không xây dựng nhà ở, người thì tận dụng mặt tiền xây thêm các ki-ốt bán hàng hoặc cho thuê, người sống ở tầng trên thì cơi nới, đua ra không gian bên ngoài...
Di sản đô thị của Thủ đô
Biệt thự Pháp xuất hiện ở Hà Nội từ cuối thế kỷ 19 cùng với cuộc khai thác thuộc địa của chính quyền thực dân. Trên những tuyến phố như Trần Hưng Đạo, Lý Nam Đế, Hoàng Diệu, Phan Đình Phùng… các căn biệt thự nối tiếp nhau, tạo thành một quần thể kiến trúc “phố tây”. Biệt thự được người Pháp quy hoạch bên những con đường thoáng đáng và trồng rất nhiều cây, nay đã là những cây cổ thụ xanh tốt. Điểm đáng chú ý ở các công trình biệt thự là người kiến trúc sư rất chú ý đến khí hậu bản địa. Các biệt thự thường có trần cao, cửa sổ rộng mở ra các hướng, hành lang và hàng hiên dài để che nắng, tránh mưa, tường xây 2 - 3 lớp gạch. Khuôn viên xung quanh biệt thự bố trí những khu vườn nhỏ vừa tôn thêm vẻ đẹp của kiến trúc, vừa tạo cảnh quan môi trường. Có lẽ vì vậy, khi vào những ngôi biệt thự được xây từ thời Pháp thuộc thì cảm nhận rõ mùa hè mát mẻ, mùa đông ấm áp, đặc biệt không có hiện tượng nền đọng nước khi thời tiết nồm ẩm.
Ngoài các biệt thự cổ là số nhà chung hộ còn có nhiều biệt thự được giao cho các cơ quan, trường học. Do tác động của thời gian, việc quản lý thiếu chặt chẽ và đồng bộ khiến các căn biệt thự không được đầu tư, bảo dưỡng, sửa chữa nên xuống cấp trầm trọng, mà ví dụ cụ thể nhất là biệt thự tại 46 Hàng Bài trước đây. Nhận rõ giá trị của các căn biệt thự cổ tại Hà Nội, được sự hỗ trợ của chính quyền vùng Ile-de-France (Pháp), UBND quận Hoàn Kiếm (cũ) đã tiến hành trùng tu biệt thự mẫu tại số 46 Hàng Bài và 49 Trần Hưng Đạo. Đây là những căn biệt thự mang đặc trưng của kiến trúc Pháp đầu thế kỷ 20. Dự án trùng tu đã hoàn thành vào quý I năm 2024.
Từ một căn biệt thự đổ nát, gây mất mĩ quan đô thị, được trùng tu, sửa chữa như hiện nay, đội ngũ chuyên gia cũng gặp phải những ý kiến trái chiều quanh việc sơn tường màu vàng kết hợp với cách điệu màu đỏ gạch... Song, căn biệt thự này là nhà tư nhân, không có hồ sơ lưu giữ, chỉ còn duy nhất 1 bức ảnh đen trắng của chủ nhân người Pháp chụp ở thời kỳ đầu và cũng không phản ánh được màu sắc nguyên bản. Để quyết định sơn màu vàng - đỏ như hiện nay, chuyên gia người Pháp đã róc lần lượt các lớp vôi từng được phủ lên bức tường cũ để tìm lớp sơn gốc. Đồng thời kết hợp với những bức ảnh về Hà Nội đầu thế kỷ 20 của một số nhiếp ảnh gia thời ấy, cho thấy xu hướng sử dụng vôi ve màu vàng kết hợp màu đỏ gạch tại các biệt thự.
Công trình trùng tu biệt thự 46 Hàng Bài, 49 Trần Hưng Đạo hoàn thành, Ban quản lý các công trình kiến trúc biệt thự Pháp kỳ vọng sẽ trở thành Trung tâm Giao lưu văn hóa khu phố cũ của Hà Nội. Đây là một địa điểm du lịch mới, thuận lợi để giới thiệu về lịch sử hình thành, phát triển của khu phố cũ; là nơi gặp gỡ, trao đổi, kết nối giữa các nhà khoa học, các nhà nghiên cứu và người dân tìm hiểu, tham quan về các giá trị di sản văn hóa - lịch sử - kiến trúc.
Mong rằng, với sự quan tâm của chính quyền thành phố và sự hợp tác quốc tế, những căn biệt thự cổ sẽ được trả lại nguyên trạng vẻ đẹp kiến trúc như trước đây, nhằm phát huy giá trị văn hóa và kiến trúc của các biệt thự cổ; gìn giữ một di sản độc đáo trong lòng Thủ đô.
Việc cải tạo biệt thự tại 46 Hàng Bài và 49 Trần Hưng Đạo nằm trong Chương trình số 03-CTr/TU ngày 17-3-2021 của Thành ủy Hà Nội về “Chỉnh trang đô thị, phát triển đô thị và kinh tế đô thị thành phố Hà Nội giai đoạn 2021-2025”. Đây là 2 trong số 76 biệt thự xếp nhóm I, xây dựng trước năm 1954 trên địa bàn phường Cửa Nam.
