Cổng làng Diềm
Người xưa, người nay vẫn truyền nhau câu chuyện về người con gái cắt lúa trên đồng, miệng ngân nga câu hát: “Tay cầm bán nguyệt xênh xang/Bao nhiêu cây cỏ lai hàng tay ta” khiến cho người qua dùng dằng đi không nổi. Hay có tích truyện về công chúa con gái vua Hùng với đoàn tùy tùng 49 người về miền đất này khởi lập xóm làng, từ đó mà lan tỏa, gây dựng nên câu quan họ ở 49 làng được coi là quan họ cổ.
Có nhiều tích về câu hát và người con gái đẹp này chính là vua bà - thủy tổ quan họ. Trong ngôi đền thờ vua bà nhìn ra một hồ nước trong mát, bà Nguyễn Thị Chanh trông nom hương khói ở nơi linh thiêng mà ấm áp này, sẽ kể, sẽ hát cho mỗi ai muốn lắng mình vào văn hóa quan họ. Chỉ cách đó một đoạn, ngôi nhà cũ của cụ Ngô Thị Khu, nghệ nhân kỳ cựu, chính là mẹ bà Chanh, bao chục năm qua vẫn duy trì nếp sinh hoạt quan họ.
Đình Diềm nơi có bộ cửa võng nhiều lớp, chạm trổ vào hàng tinh tế và đẹp đẽ nhất Việt Nam, đã đi vào ca dao: “Thứ nhất là đình Đông Khang/Thứ nhì đình Bảng vẻ vang đình Diềm”. Và bên kia mặt hồ, qua chiếc cổng làng cũ còn khá nguyên vẹn, người đi có thể sang đền Cùng có giếng ngọc, từng bậc gạch thấm màu thời gian dẫn xuống mặt nước trong xanh thấu đáy. Có thể uống nước này với một niềm tin linh thiêng sẽ thấy ba ông cá thần theo tục truyền, bơi thong thả trong lòng giếng mát.
Lắng nghe những tiếng ca chậm rãi, rành rọt, sâu lắng khiến người nghe như đắm chìm trong không gian huyền thoại: “Hôm nay tứ hải giao tinh/Tuy rằng bốn bể nhưng sinh một nhà/Hôm nay họp mặt giao hòa/Nguyện cho nguyệt lão giăng già xe duyên/Trai anh hùng gái thuyền quên/Phỉ nguyền sánh phượng đẹp duyên Châu Trần”…
