Được sự cho phép của Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch, từ ngày 25/12/2012; đoàn khảo sát – khai quật khảo cổ của Bảo tàng Lịch sử Quốc gia phối hợp với Sở Văn hóa - Thể thao và Du lịch tỉnh Điện Biên đã khảo sát, tìm kiếm di tích thành Sam Mứn (hay thành Tam Vạn) tại khu vực xã Sam Mứn, huyện Điện Biên. Sau nhiều ngày khảo sát, tìm kiếm đã phát hiện những dấu tích đầu tiên, nghi là di tích thành cổ này.
Địa điểm khảo sát là khu vườn của gia đình ông Lò Văn Thanh, đội 8, Pom Lót, xã Sam Mứn, huyện Điện Biên. Căn cứ nguồn sử liệu, tài liệu và luận cứ khoa học do Sở Văn hóa - Thể thao và Du lịch tỉnh Điện Biên cung cấp, cùng các nguồn thông tin của các vị cao niên trong xã kể, đoàn khảo sát – khai quật khảo cổ đã thực hiện khai quật và phát hiện những dấu tích đầu tiên của di tích này. Dưới lớp đất mỏng, có những lớp gạch, đá xếp chồng. Tuy quy mô khai quật chưa lớn, nhưng những bức tường gạch, những đoạn tường bắt góc đã lộ rõ.
Những dấu tích nghi là di tích thành Sam Mứn tại vườn nhà
ông Lò Văn Thanh, đội 8, Pom Lót, xã Sam Mứn, huyện Điện Biên
Theo một số người trong gia đình ông Lò Văn Thanh cho biết: Trên diện tích đang tiến hành khai quật này trước kia là một cồn đất có diện tích khá lớn và nổi cao gần 1m so với nền sân. Khoảng thời gian gần 20 năm về trước, gia đình thấy có nhiều gạch nằm lẫn bên trong cồn đất nên đã đào cồn đất để lấy gạch xây, lát phần sân trước nhà. Trong quá trình đó, cũng có đào được một số lọ to bằng cổ tay (có họa tiết, hoa văn trang trí rất đẹp) song không biết chất liệu gì và gia đình không biết sử dụng vào mục đích gì nên đã bỏ đi.
Ông Lê Văn Chiến, cán bộ phòng Nghiên cứu Sưu tầm, Bảo tàng Lịch sử Quốc gia, chủ trì thăm dò, khai quật cho biết: Hiện tại vẫn chưa thể khẳng định được đây có phải là một trong những dấu tích của công trình di tích thành Sam Mứn hay không, song căn cứ các dấu tích gạch, đá đoàn khảo sát thu được thì có thể phỏng đoán dấu tích này có niên đại khoảng từ thế kỷ thứ 17 – 18 (thời Lê).
Những dấu tích đầu tiên nghi ngờ là di tích thành cổ này đã đem lại
những hy vọng rất lớn cho việc tìm ra di tích thành Tam Vạn ở Điện Biên
Đến ngày 16-3-2013, đoàn khảo sát – khai quật khảo cổ của Bảo tàng Lịch sử Quốc gia đã đào sâu khu vực khai quật xuống gần 1m; các thành viên trong đoàn đang rất nỗ lực thực hiện các quy trình, phần việc khai quật để làm sáng tỏ những điều nghi vấn về công trình kiến trúc này; đồng thời tiếp tục khảo sát, khai quật và tìm kiếm các dấu tích khác để có thể sớm đi đến kết luận. Ước tính, hàng chục khối đất đã được nhân công đưa ra khỏi vùng khai quật. Kết quả của quá trình thăm dò sẽ được đoàn cố gắng báo cáo trước ngày 20-5-2013.
Về phía tỉnh Điện Biên, việc phát hiện những dấu tích đầu tiên nghi ngờ là di tích thành cổ này, đã đem lại những hy vọng rất lớn về việc tìm ra công trình di tích thành Tam Vạn - một trong những chứng cứ lịch sử quan trọng chứa đựng nhiều ý nghĩa văn hóa, lịch sử to lớn. Đồng thời sẽ thêm một địa chỉ mới để thúc đẩy tiềm năng phát triển du lịch của tỉnh Điện Biên trong những năm tiếp theo.
