Cột tháp bằng đất nung cao 9 tầng đang được bảo vệ cẩn thận
Dấu tích ngôi chùa lớn
Được sự hướng dẫn của ông Trần Xuân Ca, Giám đốc Bảo tàng tỉnh Yên Bái, chúng tôi có buổi thị sát khu vực được coi là kinh đô Phật giáo Tây Bắc. Khu vực kinh đô Phật giáo nằm trải dài trên một diện tích khoảng 10km2 ở một thung lũng bằng phẳng nép bên dòng sông Chảy và thượng nguồn hồ Thác Bà.
Chỉ mất chừng 2 giờ đồng hồ chúng tôi có thể đi khắp thung lũng huyền bí, ẩn khuất sau những ruộng ngô đương kỳ trổ bắp là những “ngôi nhà” do đoàn khảo cổ học dựng lên tại các hố khai quật để bảo vệ di vật. Những ngôi nhà này có mới, có cũ, có những hố khai quật đã được đào lên cách đây mấy năm.
Ông Liễu Văn Chanh, một người dân ở xã Tân Lĩnh kể: “Chúng tôi trồng ngô, lúa ở cánh đồng này đã mấy chục năm nay. Cứ mỗi vụ ngô, lúa chúng tôi lại cày được những mảnh ngói màu vàng và có hình dáng khác biệt với tất cả những loại ngói hiện nay mà mình từng được chứng kiến”. Nghĩ rằng đó cũng chỉ là những mảnh vỡ vô tri mà thế hệ trước vứt bỏ nên ông gom lại ném lên bờ cho đỡ vướng khi cày, bừa. Thậm chí có những lần ông còn cày được cả một số đồ vật bằng đồng giống như chiếc đèn, cái tách trà của vua chúa ngày xưa. Tuy nhiên những đồ vật đó ông đã bán lại cho một người khác với giá chỉ đủ mua vài cút rượu. Càng về sau này, có nhiều người đem máy dò về đây tìm kiếm đồ cổ, khi hỏi ra ông mới biết những vật dụng mà mình cày lên được có giá rất đắt.
Nói về khu di chỉ Phật giáo Tân Lĩnh, Ông Trần Xuân Ca khẳng định: Đây là kinh đô phật giáo lớn nhất Tây Bắc thời nhà Trần. Tại những hố khai quật ở khu vực xã Tân Lĩnh đã phát hiện những hiện vật như lá đề cân, lá đề lệch, đầu rồng ngậm ngọc, chim ưng, thú đầu đạo... Những hiện vật này thấm đẫm phong cách kiến trúc, mỹ thuật thời nhà Trần. Đặc biệt, tại các hố khai quật dưới chân núi Vua Đen còn phát hiện được hai cột tháp cao 9 tầng, được làm bằng đất nung. Xung quanh hai cột tháp này các nhà khảo cổ còn phát hiện được những bệ cột đá có chạm trổ hình hoa sen. Điều này cho thấy đã có một ngôi chùa lớn tồn tại dưới chân núi Vua Đen cách đây hàng trăm năm.
Năm 2004, tỉnh Yên Bái cùng với các chuyên gia khảo cổ học như ông Trần Quốc Vượng, Hà Văn Tấn cũng đã tiến hành khai quật khảo cổ khu vực Tân Lĩnh và phát hiện thêm rất nhiều hiện vật chứa đựng thông tin khẳng định đây là trung tâm Phật giáo rất lớn thời nhà Trần. Nhóm khảo cổ chỉ cần đào xuống đất khoảng 50cm đến 2m đã có thể phát hiện được những hiện vật cách đây mấy thế kỷ như bệ đất nung hình hoa sen, các mảnh ngói mũi nhọn... Từ vị trí những hiện vật phát hiện được nếu đem lập bản đồ sẽ cho thấy rằng: Kinh đô Phật giáo Tây bắc vẫn còn một di tích duy nhất cùng thời với những ngôi chùa khai quật được là khu đền Hắc Y, Đại Cại. Nếu đem so sánh chất liệu cùng những hoa văn trang trí trên một số hiện vật được phát hiện với di tích Hắc Y, Đại Cại thì thấy có một số điểm tương đồng, như các hình vẽ trên mái ngói, hình rồng ngậm ngọc...
Sau lần khai quật đầu năm 2004, đến tháng 10-2004 UBND tỉnh Yên Bái đã tổ chức ngay một cuộc hội thảo khoa học về khu di tích lịch sử, văn hóa phát hiện được ở Tân Lĩnh. Hội thảo đã đi đến kết luận: “Đây là một quần thể di tích lịch sử, văn hóa khảo cổ học đặc biệt quí hiếm của thời Trần sớm được phát hiện ở vùng miền núi phía bắc nước ta”. Sau hội thảo, công việc khai quật tiếp tục được tiến hành nhằm tạo cơ sở cho việc lập đề án xây dựng, tôn tạo thành khu tham quan du lịch cấp Quốc gia.
Cũng theo ông Ca, nếu căn cứ theo “minh văn” (những văn bản khắc trên bia đá hiện còn ở Tân Lĩnh) thì khu vực này có tới 40 tháp nằm trên không gian rộng lớn. Tuy nhiên qua 6 lần khai quật nhóm khảo cổ mới chỉ phát hiện được 10 tháp. Sau khi phát hiện tỉnh Yên Bái sẽ có kế hoạch phục dựng lại.
Lá đề lệch được khắc hình chim ưng rất tinh xảo
Lời giải chưa thỏa mãn
Sau nhiều lần khai quật, hội thảo... các nhà khảo cổ học đã thống nhất ý kiến rằng, Tân Lĩnh là kinh đô Phật giáo lớn nhất Tây Bắc dựa trên căn cứ là qui mô của những ngôi chùa được phát hiện. Tuy nhiên, một cuộc tranh cãi nảy lửa và không đem lại tiếng nói chung đã diễn ra xung quanh việc lý giải tại sao lại có những hiện vật của văn hóa Chăm Pa như Naguda, hình người con gái múa hát, bệ hoa sen bằng đất nung... xuất hiện ở vùng biên viễn phía bắc, trong khi những hiện vật này thấm đẫm màu sắc văn hóa Chăm - nền văn hóa vốn phồn thịnh ở khu vực phía Nam Việt Nam.
Trong một số tư liệu về kinh đô Phật giáo Tân Lĩnh của Bảo tàng Yên Bái có trích dẫn lại ý kiến của cố GS. Trần Quốc Vượng là “ngôi chùa phảng phất văn hóa Chăm”. Sau đó, hàng loạt các giả thiết đã được đặt ra.
Để đi tìm lời giải cho hiện tượng này, chúng tôi đã tìm đến ông Nguyễn Xuân Đoán, nguyên Giám đốc Trung tâm Văn hóa huyện Lục Yên, ông cũng là người tham gia rất nhiều cuộc khai quật khảo cổ ở Lục Yên. Theo ông Đoán: Kinh đô Phật giáo có thể được xây dựng vào thời gian Chiêu văn vương Trần Nhật Duật làm Trấn thủ trông coi đạo Đà Giang (1280), thuộc tỉnh Yên Bái ngày nay. Thời gian này đích thân ông đã dụ hàng được thổ tù đạo Đà Giang là Trịnh Giác Mật. Tuy nhiên, có thể trước đó Trần Nhật Duật đã đưa những tù binh nước Chiêm Thành từ phía Nam ra đạo Đà Giang để giam giữ. Ông đã sử dụng những tù binh này vào việc xây dựng đền, chùa, miếu mạo, vì thế tù binh Chiêm Thành chạm, trổ những tượng và hình nét hoa văn thấm đẫm phong cách Chăm như những hiện vật mà chúng ta đã phát hiện.
Khác với ông Đoán, ông Trần Xuân Ca lại cho rằng: Nền văn hóa Chăm phồn thịnh ở phía Nam. Từ trung tâm đó, dấu ấn Chăm lan tỏa ra các khu vực xung quanh, càng xa trung tâm thì dấu ấn đó càng nhạt dần. Việc phát hiện dấu ấn Chăm ở khu di tích khảo cổ Tân Lĩnh được cho là xa xôi nhất so với trung tâm của nó.
Trong rất nhiều những giả thiết được đặt ra, chỉ có hai ý kiến này là hợp lý nhất dù chưa khiến người ta thực sự thỏa mãn. Các nhà nghiên cứu lịch sử cho rằng, cần phải tìm ra được những bằng chứng sát thực lý giải về việc tại sao lại có sự xuất hiện của văn hóa Chăm tại đây? Những bằng chứng đó sẽ đưa đến cái nhìn chính xác, toàn diện về một kinh đô Phật giáo lớn nhất miền biên viễn cách đây hàng trăm năm.
(Còn nữa)
